هنوز سيلي طبيعت درباره درياچه اروميه به گوش ما نخورده است

گروه گزارش: عضو هيات علمي دانشکده محيط زيست دانشگاه تهران گفت: آثار سوء تخريب محيط زيست در ميان‌مدت و بلندمدت خود را نشان مي‌دهد و از همين رو در خصوص درياچه اروميه بايد گفت که هنوز سيلي طبيعت به گوش ما نخورده که از درد آن آگاه شويم و اقدام مؤثري انجام دهيم.

 »مهدي اسماعيلي بيدهندي« عضو هيئت علمي دانشکده محيط زيست دانشگاه تهران در خصوص عواقب خشک شدن درياچه اروميه گفت: يکي از مهمترين تبعات خشک شدن درياچه اروميه، شکل‌گيري يک کانون ريزگرد نمکي در کشور است که نه تنها آثار سوء آن به شهرهاي هم‌جوار و استان‌هاي دورتر مي‌رسد، بلکه مي‌تواند تبعات فراملي نيز داشته باشد. اين کانون ريزگرد نمکي در صورت شکل‌گيري، هم زمين‌هاي زراعي و باغات را به نابودي خواهد کشاند و اقتصاد آن منطقه را فلج خواهد کرد و هم با ايجاد بيماري‌هاي گسترده، موجب تحميل هزينه‌هايي گزاف به سيستم بهداشت کشور خواهد شد.
وي در پاسخ به اين سوال که چه آينده‌اي را براي درياچه اروميه متصور هستيد؟ گفت: آينده درياچه را دو عامل طبيعي و انساني تعيين مي‌کنند؛ عملکرد طبيعت به طول دوره خشکسالي و ميزان ورود به فضاي ترسالي وابسته است. تمامي اکوسيستم‌هاي آبي اعم از رودخانه، تالاب و درياچه در فصل گرما با افزايش تبخير و کاهش نزولات جوي، کاهشي را در منبع آب خود تجربه مي‌کنند. شدت کاهش اين ذخاير آبي بسته به محل قرارگيري آن اکوسيستم و ميزان تأثيري که از گرماي هوا مي‌گيرد، متفاوت است. درياچه اروميه نيز از اين قاعده مستثني نيست، اما متأسفانه به دليل کاهش منابع آب ورودي به اين درياچه و تغذيه نشدن آن در طول سال و عدم پرداخت حقابه آن به‌ميزان کافي، شدت تأثيرپذيري اين درياچه از فصل گرم سال به‌مراتب از آنچه بايد، بيشتر است.
دانش و فناوري مهندسي طبيعت در ايران در دسترس نيست
استاد دانشکده محيط زيست دانشگاه تهران تاکيد کرد: پيش‌بيني رفتار طبيعت براي ما ممکن نيست، کما اين‌که در سال‌هاي پاياني دهه 90پس از تجربه نزديک به سه دهه خشکسالي شاهد بارشي قابل توجه در سراسر کشور بوديم که بسياري از تالاب‌ها و رودخانه‌ها در نتيجه اين بارش تغذيه شدند و پس از آن وارد يک دوره کم‌بارش و خشک‌تر شديم.در عامل طبيعي دخالتي نيز نمي‌توان داشت؛ زيرا هرچند مواردي مانند مهندسي اقليم و مهندسي طبيعت در دنيا مطرح است، اما در ايران (حداقل تا به امروز) دانش و فناوري آن در دسترس نيست. با توجه به عملکرد بدي که ما در سال‌هاي اخير داشته‌ايم، اين قرارگيري در فصل گرما و تبخير، تأثيري شديدتر و جبران‌ناپذيرتر بر درياچه اروميه مي‌گذارد و خواهد گذاشت.
وي تصريح کرد: عامل دوم نقش‌آفرين؛ عملکرد مردم است؛ چه مردم به‌عنوان بهره‌برداران از منابع آبي در قالب کشاورزان و باغ‌داراني تعريف کنيم که مزارع و باغات آن‌ها در حريم رودخانه قرار گرفته که نوع سيستم آبياري آن‌ها اهميت پيدا مي‌کند و چه مردم در قالب مسئولان و حکمرانان سياست‌گذار و مسئولان قضايي.عملکرد مديران در ارائه طرح‌هاي آموزش مديريت مصرف آب براي جوامع محلي و سياست‌گذاري براي تشويق اين جوامع به استفاده از شيوه‌هاي نوين آبياري و کاشت محصولات کم‌آب‌برتر و در پاره‌اي موارد سطح زير کشت متجلي مي‌شود و تنبيه متخلفان نيز نمودي از عملکرد مسئولان قضايي در اين خصوص است.
وي امکان نجات درياچه اروميه تنها با نزولات جوي را کاملاً مردود ندانست اما اعلام کرد که در صورت‌ عدم وقوع ترسالي (مانند آنچه در سال 98 تجربه شد) ادامه روند فعلي سياست‌گذاري در ايران، به خشکي کامل درياچه خواهد انجاميد.
پيشنهاد »انتقال آب از خليج فارس به درياچه اروميه« به زيان درياچه و محيط زيست کشور است
اسماعيلي راهکار بعضي از نمايندگان مجلس مبني بر انتقال آب از خليج فارس به درياچه اورميه را در بلندمدت کاملاً به زيان درياچه اروميه و محيط زيست کشور دانست و تصريح کرد: طرح‌هاي انتقال آب در موارد بسيار خاصي مطرح مي‌شوند و بايد از نظر سياسي، اجتماعي، اقتصادي و محيط زيستي به دقت مورد بررسي قرار بگيرند. درياچه اروميه و خليج فارس در دو حوضه آبريز متفاوت قرار دارند. افرادي که پيشنهاد انتقال آب از خليج فارس به درياچه اروميه را مطرح مي‌کنند اين موضوع را در نظر نمي‌گيرند که اين انتقال آب بين‌حوضه‌اي است نه درون‌حوضه‌اي و انتقال آب بين حوضه‌اي مشکلات و مسائل عديده خود را به همراه دارد. بايد ابتدا در حوزه مبدأ نيازهاي آبي تمام بخش‌ها اعم از جوامع شهري و روستايي صنايع، کشارزي، طرح‌هاي توسعه و غيره پاسخ داده شود و بعد درصورتي‌که مازاد آب داشته باشند، امکان‌سنجي کنند که آيا از لحاظ فني و اقتصادي امکان انتقال آب به يک حوضه آبريز ديگر وجود دارد يا خير؟ و اين نکته‌اي است که در مورد درياچه اروميه لحاظ نمي‌شود.
وي ادامه داد: نمايندگان مجلس اين راهکار را بدون آمايش سرزميني و هرگونه بحث‌هاي تخصصي در انتقال آب ارائه مي‌دهند. حوضه آبريز خليج فارس خود بعضا با کمبود آب و مطالبات اجتماعي و اقتصادي مواجه است و اين انتقال آب مي‌تواند تعارضات زيادي را در حوزه اجتماعي و سياسي به وجود بياورد. همچنين اين سياست مي‌تواند به الگويي ناميمون بدل شود تا هرگاه با کمبود آب مواجه شديم بحث انتقال آب را مطرح کنيم. اين همان نگاهي است که در دهه هفتاد ميلادي در خصوص سدسازي وجود داشت؛ در آن زمان سدسازي به‌عنوان راه حل تمام مشکلات مطرح مي‌شد و نفع آن به پيمانکاران مي‌رسيد. اکنون همان پيمانکاران به پيمانکاران انتقال آب بدل شده‌اند و استقبال بيشتر از اين طرح‌ها، سود بيشتري را به اين افراد مي‌رساند.
عضو هيات علمي دانشکده محيط زيست دانشگاه تهران صنايع را سرمايه‌گذار طرح‌هاي انتقال آب و مصرف‌کنندگان نهايي آن دانست و تصريح کرد: در بين راه ممکن است به کشاورزي برخي شهرها و روستاها نيز آب برسد، اما مصرف‌کننده عمده همان صنعت خواهد بود که چه براي گسترش خطوط توليد خود و چه براي رهايي از فشاري که افکار عمومي براي مصرف منابع محدود آب محلي به آنها مي‌آورند به اين آب نياز دارند، به عبارت ديگر آبي که به نام درياچه اروميه منتقل مي‌شود به کام صنايع قديمي و يا جديدالتأسيس و يا کشاورزي‌هاي قديمي و جديدالفعاليت به مصرف مي‌رسد.
»علم« آن‌طور که بايد براي نجات درياچه اروميه نقش‌آفريني نکرد
 اسماعيلي در ارزيابي نقش علم و راهکارهاي علمي در تصميمات ستاد احياء درياچه اروميه تصريح کرد: تشکيل ستاد ملي براي احياء اين درياچه اقدامي بسيار مثبت بود، اما علي‌رغم اطلاق عنوان ملي به اين ستاد، اقدام ملي شکل نگرفت؛ به اين معنا که مشارکت متخصصان در سطح ملي براي احياء اين درياچه رقم نخورد و پروژه‌هاي مربوط به نجات درياچه اروميه تنها به دانشکده‌ها، دانشگاه‌ها و افراد مشخصي واگذار شد. به عبارت ديگر همگرايي ملي، استفاده از تمام ظرفيت‌ها در مديريت منابع آب، اقتصاد و ديپلماسي آب و برنامه‌ريزي در حوزه محيط زيست، آب و فاضلاب و غيره رقم نخورد. اين موضوع ما را از ظرفيت بسياري از افراد توانمند محروم کرد. در نتيجه علم نتوانست آن‌طور که بايد و شايد نقش‌آفريني کند. چه بسا بسياري از استادان دانشگاه، دانشجويان، پژوهشگران و فعالان مي‌توانستند در اين فرآيند به کمک ستاد بيايند اما از ظرفيت آن‌ها استفاده نشد و کسي با آنان تماسي نگرفت.
جزئيات هزينه‌ها و محل صرف آن‌ها از سوي ستاد احياي درياچه اروميه ارائه نشد
 وي افزود: مقدار قابل توجهي بودجه در دولت‌هاي يازدهم و دوازدهم در اختيار اين ستاد قرار گرفت، اما گزارشي از جزئيات هزينه‌ها و محل صرف آن‌ها ارائه داده نشد و ما هرگز نفهميديم اين پروژه‌ها با چه مبالغي به چه افرادي واگذار شده است. اين نيز يکي ديگر از آسيب‌هاي کار علمي است؛ زيرا کار علمي همواره نياز به ارزيابي، اصلاح و بازنگري دارد. اما ارزيابي زماني امکان‌پذير است که داده‌ها و گزارش‌هاي شفاف در اختيار داشته باشيم تا بتوانيم نقاط ضعف و کمبودها را برطرف کنيم. اما نمي‌دانستيم که اين هزينه‌ها در چه راهي صرف شده تا بفهميم بهتر بود در چه راهي صرف مي‌شد. در دولت سيزدهم نيز اين ستاد تغيير مديريت داد، اما باز خروجي خاصي از آن شاهد نبوديم.
درياچه اروميه همواره دستخوش شعارزدگي بوده است
استاد دانشگاه تهران پيش‌بيني خود را از عملکرد پزشکيان درخصوص درياچه اروميه باتوجه به وعده‌هاي انتخاباتي وي بدين شکل تشريح کرد: مشاوران تمام رؤساي جمهور در دوران کانديداتوري آن‌ها متوني تبليغاتي را تدوين و منتشر مي‌کنند و خود اين افراد نيز بر اساس دانش و تجربه خود مورادي را به آن مي‌افزايند. باتوجه به اينکه دکتر پزشکيان خود اهل خطه شمال غرب کشور هستند مي‌توان تصور کرد که وعده‌هاي ايشان ترکيبي از وعده‌هاي انتخاباتي و دغدغه‌هاي ملي و بومي بوده باشد. اما فارغ از شعارهايي که ايشان مطرح کرده‌اند آنچه اهميت دارد اقدامي است که در دوره رئيس جمهوري خود انجام خواهند داد. صرف بيان مطلب در دوران کانديداتوري ضمانت اجرايي ندارد و هيچ قانوني نيز کانديداها را ملزم به اجراي اين موارد نخواهد کرد. درياچه اروميه چه در اين دوره و چه در دوره‌هاي قبل تا حد زيادي دستخوش شعارزدگي بوده است. اين آفت بايد از نگاه مسئولان زدوده شود و اقدام عملي صورت بگيرد.
اسماعيلي خاطرنشان کرد: مقام معظم رهبري به‌عنوان بالاترين مقام حکومتي نگاهي ژرف، تخصصي و صيانتي دارند که اين نگرش بايد چراغ راه ساير مسئولان نيز باشد. مسئولان نسبت به مسائل محيط زيستي نگاه طولاني‌مدت ندارند. اگر جنگلي آتش بگيرد، گونه جانوري از بين برود و تالابي در جايي خشک شود مسئولان صرفاً آثار کوتاه‌مدت آن را رصد مي‌کنند و چون در کوتاه مدت اثر اين اتفاقات را بر زندگي خود نمي‌بينند به آن اهميت نمي‌دهند. زماني مديران به پيگيري دقيق امور همت خواهند گماشت که آثار آثار فجيع ميان‌مدت و بلندمدت اين اتفاقات را درک کنند. سياست‌مدار بايد توجه کند که اگر درياچه در ده سال آينده به‌طور کامل خشک شود، »ريزگردهاي نمکي« اقتصاد کشاورزي شمال غرب کشور را فلج خواهد کرد و بيماري‌هاي مختلف سربرخواهند آورد. آثار سوء تخريب محيط زيست در ميان‌مدت و بلندمدت خود را نشان مي‌دهد. در خصوص درياچه اروميه هنوز سيلي طبيعت به گوش ما نخورده که از درد آن آگاه شويم و اقدام مؤثري انجام دهيم. در مورد درياچه تنها گاهي بيشتر و گاهي کمتر به آن اشاره مي‌شود، اما برخلاف اصل پنجاهم قانون اساسي و تأکيد رهبري هنوز عملکرد بايد و شايدي رقم نخورده است.
آزادسازي مقطعي حقابه اثر مثبتي براي درياچه اروميه ندارد
اسماعيلي در تشريح علت مخالفت خود با آزادسازي مقطعي حقابه گفت: آزادسازي حقابه اگر به‌صورت مقطعي باشد اثر مثبتي ندارد زيرا يک کنش‌گري موقت است. تغذيه يک اکوسيستم آبي مانند درياچه بايد به‌صورت پايدار صورت بگيرد؛ زيرا اکوسيستم موجودي زنده است و همان‌طور که نمي‌توان يک موجود زنده را با تنها چند ساعت نفس کشيدن در طول روز زنده نگاه داشت، اکوسيستم آبي نيز براي بقاي خود نياز به ورود مداوم آب دارد، همان‌طور که پيش از ساخته شدن سدها آب به‌طور مداوم به درياچه مي‌ريخت.
استاد دانشگاه تهران نقش مردم در نجات درياچه اروميه را مهم دانست و عنوان کرد: مردم هم مي‌توانند در نقش باغدار و کشاورز ظاهر شوند و هم در نقش يک فعال محيط زيستي و هم يک سياستمدار و يک مدير دولتي. مردم در هر جايگاهي هستند مي‌توانند و بايد مؤثر ظاهر شوند. لازمه اين کار، آگاهي مردم است.
به گزارش عصر آذربايجان به نقل از ايلنا،وي در پايان بيان کرد: مردم فارغ از اينکه چه جايگاهي دارند بايد اين آگاهي را کسب کنند که درياچه اروميه در درجه اول يک ثروت طبيعي و ملي است و نياز به حفاظت دارد و در مرحله بعد بايد به اين بلوغ برسند که اين درياچه شريان حيات در منطقه خود به حساب مي‌آيد. گاهي يک درياچه و رودخانه آب شيرين را مي‌بينيد که آب شرب يا آب مورد نياز کشاورزي يک منطقه را تأمين مي‌کند؛ درياچه اروميه چنين نقشي ندارد، اما خشک شدن آن تمامي فعاليت‌هاي کشاورزي، صنعتي زيست شهروندان را متأثر مي‌کند و به نابودي مي‌کشاند. مردم بايد نسبت به اين موضوع آگاه شوند و با سياست‌هاي صحيح همراه شوند. گام ديگري که مردم مي‌توانند بردارند مطالبه‌گري قانوني براي احياء درياچه است.

منبع :