به اعتقاد باستان شناسان، قدمت حیات انسان در محدوده جغرافیای استان اردبیل به دوره‌های نخست سکونت بشر بر روی کره زمین گره خورده است.

استان اردبيل با مساحت 17 هزار و 953 متر مربع در شمال غرب ايران و در حدفاصل مناطق حوزه جنوب غرب درياي خزر، قفقازاز يک سو و حوضه درياچه اروميه از سوي ديگر واقع شده است.

اين استان با طول 290 کيلومتر و عرض 132 کيلومتر داراي عوارض طبيعي مهمي همچون دشت مغان، دشت اردبيل، کوهستان سبلان و ارتفاعات باغرو بوده و سه رود  ارس، قيزيل اوزن و قره سو شريان‌هاي آبي مهم آن را تشکيل مي‌دهند.

قابليت‌هاي طبيعي و جغرافيايي غني  استان اردبيل باعث شده تا اين خطه از دير باز مسکن انسان بوده و استقرارگاه‌هاي مهمي در مناطق مختلف آن شکل بگيرد. به عبارت ديگر تاريخ حادثه‌اي است که در بستر جغرافيا اتفاق مي‌افتد و اردبيل با دارا بودن منابع آب و خاک حاصلخيز و موقعيت ژئوپوليتيکي توانسته در طول تاريخ شاهد رويدادهاي مهم و تاثير گذاري در حيات بشري آسياي جنوب غربي باشد.

باستان شناسان مي‌گويند از منظر باستان شناسي استان اردبيل را مي‌توان به چند حوزه فرهنگي تقسيم بندي کرد. حوزه اول دشت مغان و کريدور دره ارس با حوضه آبريز دره يورد (دره رود) است. حوزه دوم دشت اردبيل با کوهستان سبلان و حوضه آبريز قره سو بوده و سومين حوزه فرهنگي استان اردبيل ارتفاعات باغرو و حوضه آبريز قيزيل اوزن را شامل مي‌شود. 

*سکونت انسان از دوره پارينه سنگي در مغان

در شمال استان اردبيل، دشت مغان مشتمل بر شهرستان هاي آصلاندوز، پارس‌آباد، بيله سوار و گرمي از شمال به رود ارس، از شرق به رودخانه بلغار چايي (بالهارود)، از غرب به دره يورد (دره رود) و از جنوب به ارتفاعات صلوات داغي محدود مي‌شود.

رئيس گروه باستان شناسي اداره کل ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان اردبيل در خصوص آغاز کاوش هاي باستان شناسي در اين منطقه گفت: قبل از جنگهاي ايران و روسيه،  دشت مغان مناطق وسيعتري در جنوب شرق درياي خزر را در بر مي‌گرفت که متاسفانه طبق معاهده ترکمن چاي بخش اعظم آن از ايران جدا و به تصرف روسيه درآمد.

روح الله محمدي تصريح کرد: مطالعات باستان شناسي دشت مغان نشان دهنده سکونت انسان در آن از دوران پالئولتيک تاکنون است. طبق بررسي‌هاي باستان شناسي صورت گرفته سواحل رود ارس و دره يورد (دره رود) داراي محوطه‌هايي مربوط به دوران پالئولتيک قديم و با قدمت بيش از سيصد هزار سال است.

وي با بيان اينکه داده‌هاي باستان شناسي شناسايي شده نشان ­دهنده شرايط مناسب آب و هوايي براي زيست انسان در دشت مغان از اواخر دوره پليستوسن است، ادامه داد: اولين مطالعات باستان شناسي دشت مغان در سال 1345 ه.ق در مناطق جنوبي آن و در محدوده فعلي شهرستان گرمي مغان صورت پذيرفت و آثاري از دوره اشکاني شناسايي شد.

به گفته محمدي در نتيجه اين مطالعات مشخص شد دشت مغان به عنوان يکي از مهمترين مراکز جمعيتي دوره اشکاني مطرح بوده و هنر، صنعت و معماري بسيار شکوفايي داشته است.

*کشت و صنعت مغان بهانه کاوش‌هاي دور دوم

وي افزود:  در عين حال طرح ايجاد کشت و صنعت مغان باعث انجام دور دوم مطالعات باستان شناسي در بخش‌هاي شمالي دشت مغان شد و محوطه‌هاي مهمي همچون نادر تپه سي آصلاندوز، قلعه اولتان پارس آباد و قبور عصر آهن واقع در حوضه  دره يورد (دره رود) کاوش شد و آثاري از عصر مفرغ تا دوره افشار کشف و شناسايي شد.

رئيس گروه باستان شناسي اداره کل ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان اردبيل اضافه کرد: بعد از انقلاب اسلامي دوره سوم مطالعات باستان شناسي دشت مغان از سال 1380 تا 1385 با کاوش محوطه‌هاي قلعه اولتان، تپه ايگدير و نادر تپه سي پيگيري شد و اين مطالعات نشان داد دشت مغان و به خصوص سواحل رود ارس در عصر مفرغ قديم يکي از خواستگاه‌هاي فرهنگي منطقه از قفقاز تا شرق آناتولي و مناطق داخلي ايران بوده است.

وي اظهار کرد: همچنين اين مطالعات نشان داد که دشت مغان از دوره تاريخي تا ايلخاني در مسير يکي از شاهراه­هاي مهم جاده ابريشم معروف به قفقاز يولي بوده و يکي از منظم‌ترين سيستم آبرساني خاورميانه را داشته است.

به گفته محمدي کانال معروف به نادر در دوره تاريخي از آصلاندوز تا جعفرآباد مغان را مشروب مي‌ساخته و باعث رونق کشاورزي و افزايش جمعيت منطقه بوده است.

*شناسايي و کشف شهرهاي تاريخي در آخرين کاوش‌ها

اين باستان شناس با بيان اينکه دور جديد مطالعات باستان شناسي دشت مغان  با کاوش قلعه برزند گرمي، گورستان اودولو بيله سوار، قلعه يئل سويي تازه کند و قلعه آلاجوق شهرستان گرمي مغان همراه بوده است، تصريح کرد:  مطالعات جديد باستان شناسي با هدف شناسايي شهرهاي تاريخي دشت مغان و مسير ارتباطي معروف به « قفقاز يولي » انجام گرفت.

رئيس گروه باستان شناسي اداره کل ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان اردبيل تاکيد کرد: در نتيجه مطالعات دو سال اخير مشخص شد که جاده قفقاز در دشت مغان با يک راه اصلي معروف به دَوَه يولي مناطق جنوب غرب درياي خزر را به بازار مهم شهر تاريخي برزند مرتبط مي ساخته است.

محمدي افزود: همچنين مطالعات اخير نشان داد دشت مغان در اوايل دوره اسلامي داراي قلعه‌هاي مستحکمي متعلق به خرمدينان بوده و براي اولين بار در منطقه آذربايجان يک ساخلوي خوارزمشاهي در قلعه آلاجوق کشف شد.

وي اظهار کرد: از اين گذشته يافته‌هاي قلعه يئل سويي مهر تاييدي بر توليدات صنعتي اعم از ذوب فلز و کارگاه‌هاي توليد سفال در منطقه است.

وي تاکيد کرد:  مطالعات باستان شناسي شهر تاريخي برزند قالاسي نشان مي‌دهد به منظور حفاظت شهر و کاروانيان برج‌هاي ديده باني متعدد در ارتفاعات مشرف به شهر ايجاد شده و براي تامين آب پايدار شهر به احداث چند رشته قنات پرداخته‌اند.

*عبور جاده تاريخي قفقاز و شکل گيري تمدن‌هاي کهن در مغان

رئيس گروه باستان شناسي اداره کل ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان اردبيل معتقد است به طور کلي مي‌توان گفت مطالعات باستان شناسي دشت مغان نشان مي‌دهد جاده قفقاز که از دربند داغستان تا ميانه امتداد داشته يکي از راه هاي مهم تجاري و تبادل کالا و انديشه از ديرباز تاکنون بوده و شهرهاي مهمي همچون اولتان (ورثان قديم)، باجروان و برزند در مسير آن شکل گرفته است.

محمدي افزود: احداث کانال آبرساني در دوره تاريخي با عرض بيش از دوازده متر نشانگر توانايي مهندسان در تامين آب کشاورزي براي تراس اول دشت مغان بوده و به دليل واقع شدن در بين حوزه هاي فرهنگي مهم دنياي باستان (قفقاز، جنوب غرب خزر و آذربايجان ايران) نقش مهمي در تبادل ايده، انديشه، کالا و مردم ايفا کرده است.

اما بايد پرسيد اين خطه غني به لحاظ تاريخ و منابع امروز تا چه حد از قبل مواريث فرهنگي و تاريخي خود بهره‌مند بوده و محوطه‌هاي کاوش با تعريف زيرساخت به مقصد گردشگري تبديل شده است؟ مواهب اين خطه هر يک به تنهايي مي‌تواند به عنوان يک جاذبه معرفي شده و مرزي بودن شهرهاي آن، اين آثار را مقصد سفرگردشگران خارجي تبديل سازد.  

منبع : ونوس بهنود