ساده‌جه اولاراق اون‌ايل‌ليک‌لر بويو »ساواد« آنلاييشي آلتيندا روس، ياخود اوروپا تحصيلي نظرده توتولوب. اونودولوب کي، شرقين، ائلجه ده آذربايجان‌ين اؤز تحصيل سيستمي‌اولوب. يئري گلميشکن لئنين غازان تاتارلاري‌نين پراووسلاو روس‌لاردان قات ـ قات ساوادلي اولدوق‌لاريني اعتراف ائدنده ايلک نوبه‌ده اونلارين آراسيندا گئنيش ياييلميش مکتب و مدرسه تحصيليني اساس توتوردو. طبيعي، آذربايجان‌ين دئمک اولار کندينده بئله تحصيل اوجاق‌لاري‌نين اولدوغو بير شرايطده خلقين کوتله‌وي ساوادسيزليغيندان دانيشماق تاماميله يئرسيزدير.

مکتب‌لرده تعليم حرف ـ هجا (هجي) اصولو ايله، اساساً فارس ديلينده آپاريليردي. شاگردلر الفباني اؤيرنديکدن سونرا قرآن‌ين مکانيکي صورتده اؤيره‌نيلمه‌سي باشلانير، يالنيز بوندان سونرا آنا ديلينده اوخو و يازي تعليمينه کئچيليردي. مکتب‌لرده فارس ديلينه مکمّل يييه‌له‌نن شاگردلر نظامي، حافظ و سعدي کيمي‌شرق ادبياتي قاباقجيل‌لاري‌نين اثرلري،‌هابئله ايران تاريخينه، شريعته داير کتاب‌لارلا تانيش اولوردولار. اونلارا حساب باره‌سينده ده بيليک وئريليردي. يازي تعليمينده حسن‌خطّه خصوصي دقّت يئتيريليردي. »ملاّ«، »ميرزا« ياخود دا »آخوند« آدلانديريلان معلّم‌لرين اکثريتي دين خادم‌لري ايدي. مکتب‌لرده ديني و دنيوي کتاب‌لارين اؤيره‌نيلمه‌سي اساس يئر توتوردو. مکتب‌لرين واحد پروقرامي، نظامنامه‌سي، تحصيل مدتي يوخ ايدي. درس‌لر فردي قايدادا آپاريليردي. درس ايلي‌نين باشلانماسي و قورتولماسي،‌هابئله تحصيل مدتي‌نين باشا چاتديريلماسي غيرمعين ايدي. شاگردلر ياش‌لارينا گؤره صينيف، ياخود قروپ‌لارا بؤلونوردولر، تعليم‌ده جزا اصولوندان استفاده ائديليردي.

مکتب‌لرين چوخو آبادليق، حفظ الصحّه باخيميندان طلبه‌لره جواب وئرميردي. لاکن بونونلا بير سيرا آباد مکتب‌لر ده واريدي. نخجوان ولايتي‌نين 1833 (1212) نجو ايله داير آماري تصويرينده بئله تدريس اوجاق‌لاريندان بيري حقّينده دئييلير: »مکتب بناسي خصوصيله گؤزه‌ل‌دير. بيشميش کرپيجدن تيکيليب. ايچري‌سينده دؤردکونج حيه‌طي، چارحوضو و سويون آخماسي اوچون داشدان دوزلديلميش آرخ واردير«.

مکتب شاگردلري‌نين بير قسمي‌تحصيل‌لريني عالي مسلمان تحصيل مؤسسه‌سي ساييلان مدرسه‌ده دوام ائتديريردي‌لر. مدرسه بنالاري داها بؤيوک و آباد ايدي. بورادا ياتاقخانا و پانسيون‌لار دا اولوردو. مکتب‌لرده کيچيجيک تحصيل حقّي تطبيق ائديلديگي حالدا مدرسه‌لر پول‌سوز ايدي. مدرسه‌يه 16 ياشيندان يوخاري، تورک و فارس ديل‌لريني بيلن، روحاني اولماغا حاضرلاشان گنج‌لر قبول ائديليردي‌لر. بورادا تدريس ائديلن اساس فن‌لر عرب ديلي، الاهيات و مسلمان حقوق‌شناس‌ليغي (فقه) ايدي. بوندان علاوه مدرسه‌لرده تاريخ، روانشناسليق (علم الارواح) منطق، جغرافيا، حساب، رياضيات، هندسه‌يه داير بيليک وئريليردي. مدرسه‌ني بيتيرن‌لر عرب ديلينه مکمّل يييه‌له‌نيردي‌لر.

تام اولمايان معلوماتا گؤره 1842 (1221) نجي ايلده آذربايجان‌دا 713 مکتب و مدرسه واريدي. 7306 شاگردين تحصيلي ايله مشغول اولوردو. 1858 (1237) نجي ايلده تکجه شاماخي ولايتينده 4700 شاگردين تحصيل آلديغي 299 مکتب و مدرسه فعاليت گؤستريردي. 1853 (1232) نجي ايلده نوخا منطقه‌سينده 153، 1859 (1238) نجو ايلده 168 مکتب و مدرسه‌نين اولماسي منبع‌لرده قيده آلينميشدير. شاگردلرين سايي ايسه ايل‌لر اوزره موافق صورتده 1389 و 1443 نفر اولموشدو. »کاوکاز« غزئتي بو بؤلگه‌ده‌کي معارف شبکه‌سي‌نين گئنيش‌ليگيني قيد ائده‌رک يازيردي: »نوخادا قضا (دولتي) مکتبيندن باشقا هر بير مسجد نزدينده مکتب واردي کي، بورادا ملاّلار اوغلان اوشاق‌لارينا تاتارجا ساواد اؤيره‌ديرلر… حتّا قادين‌لارين دا اؤز ائولرينده مکتب‌لري واردير کي، بورادا نه‌اينکي قيزلاري، هم ده اوغلان‌لاري اوخودورلار«. مسجد مکتب‌لري آذربايجان‌ين لنکران، قازاخ، گنجه، آبشئرون، نخجوان، اوردوباد بؤلگه‌لرينده ده گئنيش ياييلميشدي. بو مکتب‌لر بير قايدا اولاراق هومانيتار تحصيل وئريردي‌لر. »کوراوغلو« داستاني‌نين ايلک تدقيقاتچي‌سي اي. شوپئن نخجوان مکتب‌لري ايله تانيشليقدان سونرا يازيردي: »گنج‌لر بديعي ادبيات‌لا داها چوخ مشغول اولورلار. اونل

اردان بير چوخو رودکي، حافظ، فردوسي، انوري، جامي، سعدي و ديگر مشهور شاعرلرين اثرلريني ازبردن بيليرلر«. ماراقلي‌دير کي، ياريم‌کؤچري اهالي‌نين ياشاديغي بؤلگه‌لرده‌کي بعضي مکتب‌لرده آت چاپماق، توفنگ آتماق و ساير اوشاق‌لارين مکتب تربيه‌سينده مهم يئر توتوردو. بير سؤزله، مکتب و مدرسه تحصيلي شرق و ملّي عادت ـ عنعنه‌لر چرچيوه‌سينده شاگردلره بيليک و ورديش‌لر (تمرين‌لر) آشي‌لايير، اونلارين شعور و ذوق‌لاري‌نين فورمالاشماسينا يارديم ائديردي.