با وجود اينکه در گستره استان اردبيل شهروندان به زبان آذري تکلم دارند، اما در بخش جنوبي و در روستاها و شهرهاي نزديک به مرز مشترک با استان گيلان نواي زبان تاتي همچنان شنيده مي‌شود. زباني که در کتب تاريخي به قدمت ديرينه آن اشاره شده و زماني گفتار و نوشتار بخشي از ساکنان خلخال را شامل مي‌شد و امروز به فراموشي سپرده شده است. گويشوران اين زبان به دليل اينکه چندان در راستاي معرفي، آموزش و تبليغ اين زبان فعاليتي انجام نشده، روز به روز کاهش مي‌يابند و زبان تاتي در زبان‌هاي فارسي و ترکي رنگ مي‌بازد.

*اشارات تاريخ به زبان تاتي و تقابل با زبان ترکي

ابراهيم فخرايي در کتاب »سردار جنگل، ميرزا کوچک خان« يکي از گويش‌هاي محلي آذربايجان را زبان تاتي معرفي کرده و آورده است: »اکثر روستاهاي بخش امام رود (شاهرود) واقع در جنوب شرقي خلخال و روستاي کجل و اطرافش در بخش خورش رستم داراي زبان تاتي هستند.« همچنين در دايره المعارف غلامحسين مصاحب آمده است: »تات لفظ ترکي به معني عناصر خارجي ساکنان سرزمين ترکان است. اين لفظ در کتيبه‌هاي قرن هشتم ميلادي آمده است و تاريخ طولاني و پيچيده دارد و تغييراتي نيز در معني آن راه يافته مثلاً به ملل تحت استيلاي ترکان و بالأخص به ايرانيان اطلاق شده است.« دکتر منوچهر مرتضوي نيز در کتاب »زبان ديرين آذربايجان« آورده است: »علاوه بر مواد لفظي و ايراني بي‌شمار که در زبان کنوني آذربايجان وجود دارد و يادگار زبان ديرين اين سرزمين است هنوز در بعضي مناطق آذربايجان گويش‌هاي اصيل ايراني وجود دارد و گروهي از مردم روستانشين آذربايجان به زبان‌هايي که صد درصد ايراني و از لحاظ مختصات صوتي و نحوي کهنه‌تر از همه نمونه‌هاي موجود آذري قديم است سخن مي‌گويند.« اين نويسنده اضافه کرده است: »اين مناطق را به مناسبت اينکه در قالب زبان کنوني يعني گويش متأخر آذربايجان ويژگي‌هاي زبان قديم را از هر حيث حفظ کرده‌اند جزيره‌هاي زباني مي‌ناميم. مهم‌ترين اين زبان‌ها تا جايي که اطلاع داريم هرزني، تاتي و خلخالي است.« در عين حال زبان‌شناس و عضو هيئت‌علمي دانشگاه پيام نور استان گيلان تصريح کرد: تاتي يکي از زبان‌هاي قديمي در ايران است که گويشوران آن در غرب استان گيلان، اردبيل، تهران، زنجان و خراسان پراکنده هستند. شهين شيخ تصريح کرد: زبان تاتي گونه‌هاي مختلفي دارد که يک گونه در اردبيل و خلخال ديده مي‌شود و تفاوت گونه ها در تفاوت واژگان و تفاوت واکه يا مصوت‌ها است.

*زبان معيار زبان‌هاي ديگر را به حاشيه کشاند

به گفته اين زبان‌شناس زبان تاتي در گروه زبان‌هايي است که گويشوران آن رو به کاهش بوده و به همراه برخي زبان‌هاي ديگر حداکثر تا 50 سال ديگر اثري از آن ها باقي نخواهد ماند. شيخ معتقد است يکي از دلايل کاهش گويشوران اين زبان به انتخاب زبان معيار به عنوان زبان اصلي گويش و تکلم برمي‌گردد و اينکه حتي گويشوران زبان‌هاي مختلف تلاش مي‌کنند به دلايل مختلف از جمله پرستيژ اجتماعي نسبت به تکلم و يادگيري زبان معيار اقدام کنند. وي افزود: با انتخاب زبان معيار ساير زبان‌ها در حکم گويش است و مطالعات نشان مي‌دهد بر خلاف ترکي و کردي، زبان تاتي و اغلب گويش ها در ايران رو به فراموشي است. استاد دانشگاه پيام نور تهران ادامه داد: از سويي پدران و مادران هم کمتر با گويش‌ها تکلم دارند و به فرزندانشان گويش خود را آموزش نمي‌دهند.

*اطلس زبان‌هاي اردبيل تدوين شود

اما در مقابل روند فراموشي زباني که زماني قومي به نام قوم تات را در جغرافياي ايران مجزا مي‌کرد، چه اقدامي صورت گرفته است؟ در حالي که زبان‌شناسان از وضعيت زبان تاتي ابراز نگراني مي‌کنند، مديرکل ميراث فرهنگي استان اردبيل نيز به ضرورت تهيه اطلس جغرافيايي زبان و گويش‌ها در اردبيل تأکيد کرد. کريم حاجي‌زاده گفت: تهيه اين اطلس مدتي است در دستور کار بوده و با کمک اساتيد دانشگاهي در حال انجام است اما تسريع مطالعات نيازمند تأمين مالي است. وي با بيان اينکه اطلس زبان و گويش مناطق جنوبي استان تهيه شده و مناطق مرکزي و شمالي باقي‌مانده است، افزود: تهيه اين اطلس براي سال آينده در دستور کار قرار گرفته و ما اميدواريم با اختصاص اعتبار مناسب عملياتي شود. مديرکل ميراث فرهنگي استان با بيان اينکه زبان تاتي شناسايي و مستندسازي شده است، اضافه کرد: اين زبان در جنوب استان اردبيل تکلم مي‌شود و  بي‌شک تهيه اطلس در احياي زبان‌هايي از اين دست مؤثر خواهد بود.

*جشن‌هاي مردمي فرصت احياي زبان

زبان‌شناس و استاد دانشگاه معتقد است در احياي زبان‌ها و گويش‌ها صداوسيما نقش کليدي دارد. شيخ با بيان اينکه صداوسيما مي‌تواند در برنامه‌هاي مختلف از گويشوران زبان‌هاي خاص دعوت کند، اضافه کرد: از سويي برگزاري جشن‌هاي مردمي و يا برگزاري برنامه‌هايي در آموزش‌وپرورش مؤثر خواهد بود. وي تأکيد کرد: به عنوان مثال آموزش‌وپرورش مي‌تواند در کلاس‌هاي درس گويش‌ها را با متکلمان آن ها معرفي کرده و براي اين گروه از دانش آموزان جوايزي پيش‌بيني شود تا آموزش و استفاده از گويش‌هاي خاص مورد تشويق قرار گيرد. در عين حال فرماندار خلخال اقدام اين شهرستان براي احياي زبان تاتي را برگزاري جشن رغايب با تکلم به زبان تاتي عنوان کرد. فريدون بابايي با تأکيد به اينکه اين جشن سالانه در امامزاده عبدالله شهر کلور برگزار مي‌شود، اضافه کرد: آيين‌هايي از اين دست با هدف احيا و معرفي زبان‌هاي خاص شهرستان خلخال از جمله تاتي برگزار مي‌شود. زبان‌شناسان معتقدند گويشوران زبان تاتي که زماني انبوهي از فرهنگ و تاريخ را در واژگان خود زمزمه مي‌کردند رو به کاهش هستند. کاهشي که معلول عوامل مختلف است که بايد ضمن آسيب‌شناسي، براي تقويت زبان‌ها و گويش‌هاي محلي تلاش کرد.