دده قورقود ائپوسو پست مدرنيست رومان دوشونجه‌سينده

بولگه لر سرويسي: روماندا سالور قازان داستانداکي ائپيک جيزگي‌لريندن فرقلي اولاراق رئال حسّ‌لرله ياشايان، ووروشان، مبارزه آپاران، منصب قازانماق ايسته‌ين، اؤزوندن گوجلولره پاخيلليق ائدن، سياسي اينتريقالارا قوشولان بير انسان کيمي تصوير ائديلميشدير.

يگانه اسماعيلووا

 کؤچورن: ائليار پولاد

بولگه لر سرويسي: روماندا سالور قازان داستانداکي ائپيک جيزگي‌لريندن فرقلي اولاراق رئال حسّ‌لرله ياشايان، ووروشان، مبارزه آپاران، منصب قازانماق ايسته‌ين، اؤزوندن گوجلولره پاخيلليق ائدن، سياسي اينتريقالارا قوشولان بير انسان کيمي تصوير ائديلميشدير. اونونلا بير چوخ اوغوز ايگيدلري آراسيندا چوخ جدّي کونفليکت واردير. داييسي آلپ آروزلا دوشمندير. آلپ آروز باييندير خانين قيزي بورلا خاتونو اؤز اوغلو باساتا آليب، اونو قالين اوغوزا بي‌لربيي ائتمک ايسته‌ييرميش. لاکن تپه‌گؤزو اؤلدوروب اوغوز ائليني فلاکتدن قورتاران باسات نه قدر ايگيد اولسا دا، باييندير خان شير آناسي قوغان آسلانلا اونسيت ساخلايان بيريسينه قيزيني وئرمير. سالور قازانا وئرير. بو دا کونفليکت يارادير.
اثرده بکيل ايگيد، مرد، و صداقتلي انسان کيمي تصوير اولونموشدور. مدريک باييندير خان اونون بو صداقتيني يوکسک قيمتلنديرير. لاکن سالور قازان ديش اوغوزدان-آلپ آروزون تيره‌سيندن اولان بو بيي سئومير. چونکي بکيل ماهر اووچودور. قالين اوغوزدا هئچ بير ايگيد اونون کيمي اوخ آتا بيلمير. او، آتين اوستونده گئده-گئده اوخو ائله آتير کي، جيرانين آياغيني اونون قولاغينا تيکير. سالور قازان اونون قدر ماهر اووچو اولماديغي اوچون بو خيرخواه و ساده قلبلي انساني کوسدورور. بکيل: »آت ايشله‌مه‌سه، ار اؤيونمز، بو هنر سنين يوخ، آتين‌دير« -دئييب اونو تحقير ائدير. بئيرک ده قازاني دستکله‌يير. بو دا ايچ اوغوزلا ديش اوغوز آراسيندا مناقشه‌ني داها دا درينلشديرير.
سالور قازان آلپ آروزدان زهله‌سي گئدن، اونا دوشمن گؤزو ايله باخان آروادي بورلانين سؤزونه باخيب، ديش اوغوزو ياغمالامايا چاغيرمير. حالبوکي ياغمالامادا اوغوز ائلي‌نين هر ايکي قولو اشتراک ائتمه‌لي ايدي. بو دا چوخ گوجلو دوشمنچيليک يارادير.
روماندا بورلا خاتونلا آلپ آروزون دوشمنچيليي‌نين سببي ماراقلي‌دير. واختيله باسات تپه‌گؤزو اؤلدورنده بوتون اوغوز قيزلاري کيمي بورلا خاتون دا باساتا عاشيق اولموشدو. لاکن آتاسي اونو باساتا وئرمير. باسات اليندن چيخديغي اوچون ايندي اونا و آتاسينا نفرت ائدير. اونون اساس متفيقي بئيرکدير. هر ايکيسي ائولي اولماغينا باخماياراق، بورلا و بئيرک گيزلينده گؤروشوب سئويشيرلر.
بکيل‌له، آلپ آروزلا دوشمن اولان بئيرک روماندا ان منفي کيفيتلره مالک اوبراز کيمي تصوير اولونموشدور. اوغوزدا بوتون ايگيدلر باش کسيب قان تؤکندن سونرا آد آلسالار دا، او، قوش اوره‌کلي – قورخاق اولدوغو اوچون يالاندان ايگيدليک صحنه‌سي قورور. اؤز يولداشلاريني قولدور آدي ايله تاجرلرين اوستونه يوللايير، سونرا گيزلنديي يئردن چيخيب، شرطلشديکلري کيمي اونلاري قووور. اؤز دوستلاريندان بيري‌نين ده باشيني نامردجه‌سينه کسير.
بکيل‌له مناقشه‌سي‌نين سببي اونون آروادي‌دير. بکيلين آروادي جاوانکن آلپ رستم‌له سئويشيرميش، بئيرک ده اونو ايسته‌ييرميش. لاکن قيز بکيله قسمت اولور. بئيرک اونون آرواديندان ال چکمير. هر وجهله بو قادينلا گؤروشوب اَيلنمک ايسته‌يير. بکيل بونو بيلديي اوچون اونلار بيري-بيرلرينه نفرت ائديرلر.
قالين اوغوز ائلي تپه‌گؤزون اوستونه ووروشماغا گئدنده او، ووروشدا اؤلمه‌مک اوچون اؤزونون اوغورلانماسي صحنه‌سيني دوزلدير. بايبورد قالاسيندا اون آلتي ايل اَيله‌نيب، سونرا ايگيد آدي آلتيندا اوغوزا قاييدير.
بس، ک.عبدولله اونو ادبي تنقيدين هدفينه توش گتيرن بو مقاملاري هارادان گؤتورموشدور؟ بو سوالين جاوابي »کتابي-دده قورقود« موتيولرينين »ياريمچيق اليازما« رومانيندا بديعي‌لشمه اصولونو و ميکانيزملريني اؤيرنمک باخيميندان خصوصي اهميت کسب ائدير. مسئله بوراسيندادير کي، مؤلف بو مقاملارين بير چوخونو محض »دده قورقود« ائپوسونون اؤزوندن گؤتورموشدور. بوتون بونلارين اکثريتيني ک.عبدولله‌يا متن ديکته ائتميشدير. بس مؤلف بونلاري هانسي اصوللا و نه‌يه اساسلانيب تاپير؟»کتابي-دده قورقود« داستاني‌نين ايکي پلاندان – افاده و ماهيت پلانلاريندان عبارت سيستم کيمي تصور ائدن ک.عبدولله قويدوغوموز سوالا »گيزلي دده قورقود« اثرينده اؤزو بئله جاواب وئرير: داستان بو ايکي پلانين عضوي شکيلده بيرلشمه‌سيندن عبارتدير. ماهيت پلانينا نفوذ ائتمه‌دن افاده پلانيني آراشديرماق بيرطرفلي، بسيط و اوزدن گئدن نتيجه‌لره گتيريب چيخارير. عکسينه، ماهيت پلانيندا »گيزلنميش« سببلرين، موتيولرين آچيلماسي افاده پلاني‌نين دا منطقسيزليکلريني آنلاماغا کؤمک ائدير. شبهه‌سيز کي، بو گيزلينده قالميش موتيولر اوزده اولان سوژئت خطي‌نين، هر هانسي بير مقامين بوتؤو و دريندن قاورانيلماسينا بؤيوک کؤمکدير. بو سببلر، باشقا سؤزله دئسک، بو موتيولر نه شکيلده اؤزونو گؤسترير؟ دئمک اولار کي، بير، يا ايکي سؤز، جمله، داورانيش طرزي، عادي شتريخ، دئتال دا گؤزه-گؤرونمز گرگين بير مناسبتلر کلفينه اشاره ائده بيلير و ياخود، بير کلفين يارانماسيني شرطلنديرير. بو اشاره‌لر مختلف سوييه‌لي اولسالار دا (مثلن: سؤز و داورانيش طرزي؛ جمله و دئتال و سايره) اؤز آرالاريندا پوزولماز بير سيستم ياراتميش کيميديرلر« .
اصلينده، »ياريمچيق اليازما« رومانيندا گئرچکلشديريلميش مؤلف کونسئپسيياسي، مؤلفين دوشونجه‌ده قوردوغو رومان مدلي‌نين پرينسيپلري بوتؤولوکده بو گيزلي مقاملارلا باغلي‌دير. چونکي ک.عبدولله بو مقاملاري اساس حساب ائتمکله ياناشي، اونلاري محض بديعي‌لشديرمه پلاني سايير: »بلکه ده، گيزلي موتيولر سيستمي بورادا، اصلينده، اساس بديعي‌ليک پلاني‌دير. بديعي‌ليين بو جور قاوراميندا بوتؤو سيتواسييالار و گرگين دراماتيک مقاملار سانکي گؤزه گيرمه‌دن عمر ائدير، بير نوع، سوآلتي اوزور« .ايندي ايسه »کتابي-دده قورقود«دا ک.عبدولله‌نين اساسلانديغي بير سيرا گيزلي اشاره‌لره دقت ائدک. بونلاردان بيرينجيسي و اساسي روماندا آلپ آروزون باييندير خان طرفيندن بيه‌نيلميش حاقلي موقعيي ايله باغلي اشاره‌دير. »سالور قازانين ائوي‌نين ياغمالانماسي بويو«ندا قازان بي‌لرله اووا چيخارکن آروز قرارگاهين باشسيز قالماسيندان قورخوب سوروشور: »آغام قازان، ساسي دينلي گورجوستان سرحددينه گئديرسن، قرارگاهي‌نين اوستونه کيمي قويورسان؟«. قازان دئدي: »اوغلوم اوروز اوچ يوز ايگيدله ائويمين کئشيينده دورسون« .
قازان بورادا بؤيوک مسئوليتسيزليک ائدير. او، ائويني هئچ بير دؤيوش بيلمه‌ين، يئني‌يئتمه اوروزا اعتبار ائتمه‌مه‌لي ايدي. لاکن او، ائوي‌نين اوستونده تجربه‌لي بير بي‌يين قالماسيني دا اؤز حاکيميتينه تهلوکه سايديغي اوچون بو ايشي بير اوشاغا، اوروزا تاپشيرير.
»بامسي بئيرک بويو«ندا بئيرک کافر بيي‌نين قيزيني اوغوز ايگيدلرينين اخلاقينا ياد اولان بير موتيوله آلدادير. اونا ائولنمه‌يه آند ايچير: قيز بئيره‌يه عاشيق اولموشدو، اونا گؤره ده دئدي: »اگر سني حاصاردان اؤرکنله آشاغي ساللاسام، ساغ-سالامات آتا-آنانين يانينا گئتسن، مني بوردا حالالليقلا آلارسانمي؟« بئيرک آند ايچدي: »اوغوز يوردونا سالامات چاتسام، گليب سني حالالليقلا آلماسام، قيلينجيملا دوغرانيم! اوخوما سانجيليم! يئر کيمي چاتلاييم، تورپاق کيمي سوورولوم!« بو موتيوي آراشديرميش تدقيقاتچيلار بئيره‌يين داستاندا اؤلومونون سببلري سيراسيندا اونون آند ايچمه‌سي‌نين رولونو آيريجا قيد ائديرلر . آردي وار

منبع :