جنگ چالدران و سرنوشت يک حماسه تلخ

گروه تاريخي: سياست خارجي پادشاهان صفوي، توسعه روابط خارجي ايران بود. روابط ايران و عثماني در اين دوران از جايگاه ويژه‌اي برخوردار بود و يکي از علت‌هاي مهم اين سياست، پيوند‌هاي ديني و مذهبي بود و سياست مذهبي و ديني صفويه که اساس سياست و تصميم‌گيري‌هاي خارجي اين سلسله پادشاهي بود. به اين علت روابط دو کشور دچار تنش و تضاد و توام با جنگ و جدل بود به طوري که اين جدال در جنگ‌هاي متعدد همانند جنگ چالدران و همچنين اختلاف دو کشور در منطقه بين‌النهرين نماد پيدا مي‌کند.

فتاح غلامي

 گروه تاريخي: سياست خارجي پادشاهان صفوي، توسعه روابط خارجي ايران بود. روابط ايران و عثماني در اين دوران از جايگاه ويژه‌اي برخوردار بود و يکي از علت‌هاي مهم اين سياست، پيوند‌هاي ديني و مذهبي بود و سياست مذهبي و ديني صفويه که اساس سياست و تصميم‌گيري‌هاي خارجي اين سلسله پادشاهي بود. به اين علت روابط دو کشور دچار تنش و تضاد و توام با جنگ و جدل بود به طوري که اين جدال در جنگ‌هاي متعدد همانند جنگ چالدران و همچنين اختلاف دو کشور در منطقه بين‌النهرين نماد پيدا مي‌کند.
با ظهور شاه اسماعيل صفوي، سرحدات باختري ايران نيز در محدوده دوران باستان احيا شد. شاه اسماعيل در 914 قمري به خوزستان لشکرکشي کرد و موفق شد قلمرو حکومت علوي مشعشعيان را به‌هويزه محدود ساخته و شوشتر و دزفول را به قلمرو دولت صفوي ملحق کند. شاه اسماعيل در همان سال به عراق عرب نيز لشکر مي‌کشد و ضمن تسخير بغداد، سرتاسر عراق عرب را در زمره قلمرو دولت ايران در‌آورد. شاه اسماعيل سال پيش‌تر نيز ايالات دياربکر و ارزنجان را متصرف شده بود. بدين‌گونه شاه اسماعيل سرتاسر عراق عرب و مناطق کردنشين را تسخير کرد و سرحدات ايران را به نزديکي سوريه و آناتولي رساند.
قدرت گيري همزمان صفويان با نگاه شيعي و همچنين عثماني‌ها که خود را رهبر جهان اسلام مي‌دانستند رويارويي اين دو قدرت بزرگ را اجتناب ناپذير مي‌کرد. اسماعيل اول بعد از قدرت يابي عمدتا درگير مسائل داخلي و همچنين تحولات مرتب با مرز‌هاي شرقي ايران و منازعه با اوزبکان بود و به خاطر چندان تمايلي نداشت که جبهه ديگري را براي خود باز کند. از همين رو بايزيد دوم از در دوستي در آمد.
 اين مناسبات ميان اين دو امپراتوري به صورت کجدار و مريز و البته با در نظر گرفتن مصالح دو طرف ادامه پيدا کرد، اما در سال 916 و بعد از پيروزي شاه اسماعيل بر شيبک خان ازبک و فرستادن پوست سر او به نزد سلطان عثماني، بايزيد خشمگينانه براي اسماعيل نامه نوشت و تهيد کرد که به ايران حمله خواهد کرد. تصميمي که البته با کودتاي فرزندش سليم و برکناري او عملي نشد.  سلطان جديد بر تخت نشسته البته در مقايسه با ساير مدعيان در ابتداي امر از اقبال کمتري برخوردار بود، اما سليم اول توانست به پشتيباني ينه چري‌ها قدرت را در دست بگيرد.
 او البته با قتل افراد ذکور خاندان عثماني با بحران مشروعيت مواجه شد و براي رفع اين معضل با شاه اسماعيل وارد جنگ شد. بهانه‌هاي نيل به اين مقصود هم با تشديد فعاليت‌هاي علويان آناطولي که به شاه صفوي وابسته بودند و شورش نور علي خليفه حاصل شد. علاوه بر اين اسماعيل اول نهان و آشکار از کساني مثل سلطان احمد برادر سلطان سليم که مدعي سلطنت بود حمايت مي‌کرد. اين عوامل عزم سلطان عثماني را براي حمله به ايران جزم کرد و او در ابتداي کار دستور قتل‌عام علويان آناطولي را داد و پس از آن براي اين‌که به اقدام نظامي خود عليه شاه صفوي جنبه مشروعيت ببخشد، دست به دامان علماي سني شد. سلطان سليم اول در جنگ با ايران از مفتيان عثماني فتواي کفر شاه اسماعيل را گرفت و شيوخ و علماي آن سامان هم در اين خصوص مضايقه نکردند و حتي به نبرد عثماني‌ها با ايران جنبه تقدس بخشيدند. برخي از علماي سني هم در فتاواي خود ايران را دارالحرب و شيعه را مرتد اعلام کردند.  سليم اول در حين حرکت به سمت ايران و تا رسيدن به سرحد دولت صفوي چهار نامه با مضامين توهين آميز براي شاه صفوي نوشت و او را متهم به الحاد کرد. شاه اسماعيل، اما در پاسخ با نگارش نامه‌اي او را با عنوان اسلام پناه خطاب کرد.
 گرچه با طعنه، ادبيات نامناسب سلطان عثماني را ناشي طرز نگارش منشيان ترياکي دانست. پاسخي که البته خشم سليم اول را برانگيخت. اسماعيل آن زمان در همدان بود و وقتي خبر رسيدن سپاه عثماني را شنيد به سمت چالدران حرکت کرد و در آنجا اردو زد. سپاه عثماني هم يک هفته بعد به آن منطقه رسيد. شاه اسماعيل براي رويارويي جلسه مشورتي با اميران و مشاوران نظامي خود ترتيب مي‌دهد. دراين جلسه محمد خان استاجلو و نور علي خليفه پيشنهاد مي‌دهند که، چون سپاه عثماني تازه رسيده و هنوز خسته سفر است بدون فوت وقت به آنان حمله کنند. ما دورميش خان اين کار را خلاف مردانگي مي‌دانست. نظري که البته مورد پسند شاه صفوي نيز قرار گرفت.
 دو سپاه در مقابل همديگر آرايش نظامي گرفتند. در مورد تعداد سربازان دو طرف ميدان آمار‌ها متعددي وجود دارد. سپاه عثماني را از 80 هزار تا 200 هزار نفر هم تخمين زدند و در نقطه مقابل هم سپاه ايران بين 20 تا 40 هزار نفر برآورد شده است. عثماني‌ها مسلح به تفنگ و شمشير، 200 توپ و 100 خمپاره بودند و به تعبير مولف تاريخ ايلچي نظام شاه، در حصني از عرابه و زنجير پناه گرفته بودند.
 در ساعات اوليه جنگ، سپاه ايران جناج چپ عثماني را در هم کوبيد و مي‌رفت که سلطان سليم ناچار به پذيريش شکست شود، اما استفاده عثماني‌ها از آتش سنگين توپخانه و همچنين محاصره شاه اسماعيل در ميدان نبرد در حالي که خود به شخصه مي‌جنگيد باعث شد که به رغم فداکاري‌هاي ايرانيان، شاه صفوي در يک جنگ نابرابر، عرصه را به رقيب واگذار کند.
در مورد تلفات جنگ منابع ايراني و عثماني آمار و ارقام متفاوتي را ذکر مي‌کند. در اين ميان روايت برخي از راويان خارجي حاوي نکات قابل توجه است. آنتونيو مناوينو که در جنگ حضور داشته و تمام وقايع را به چشم ديده معتقد است که با وجود تعداد کم نيرو‌هاي ايراني دراين نبرد، اما تلفات عثماني‌ها در برار آمار تلفات ايران است. در اين منابع دلاروي ايرانيان در جنگ ستوده شد وعلت اصلي شکست شاه صفوي را، برخورداري عثماني‌ها از توپخانه و همچنين زخمي شدن شاه اسماعيل در ميدان نبرد ذکرکرده‌اند.  
شاه سليم در پي پيروزي در جنگ وارد تبريز شد و قصد داشت پس از سپري کردن فصل زمستان در قراباغ، در فصل بهار با يورش مجدد دولت صفوي را به طور کلي از سر راه بردارد، اما به علت فشار يني چري‌ها و ترس از شورش از اين تصميم منصرف شد و هشت روز بعد از تبريز خارج شد و از مسير نخجوان راهي آماسيه شد.
به گزارش عصر آذربايجان به نقل از جام جم انلاين،گرچه حاصل اولين شاه جنگ ميان ايران و عثماني، ناکامي براي ايرانيان و بويژه شاه اسماعيل صفوي بود، اما با اين وصف اين حماسه تلخ و رويارويي نابرابر تجربه‌اي ارزشمند براي ديگر شاهان صفوي مثل شاه عباس اول بود تا مقدمات کار را براي شکل گيري ارتش مدرن فراهم کنند.

منبع :