آبخوان‌داري؛ جايگزين سدسازي

گروه گزارش: به دليل تبخير بخشي از آب ذخيره شده، سدسازي ديگر توصيه نمي‌شود. بهترين راه‌کار براي ذخيره‌سازي رواناب نزولات جوي، نفوذ دادن آن به داخل زمين با احداث سازه‌هاي مناسب در سطح حوضه آبريز رودخانه است

جعفر نيکبخت

گروه  گزارش: به دليل تبخير بخشي از آب ذخيره شده، سدسازي ديگر توصيه نمي‌شود. بهترين راه‌کار براي ذخيره‌سازي رواناب نزولات جوي، نفوذ دادن آن به داخل زمين با احداث سازه‌هاي مناسب در سطح حوضه آبريز رودخانه است
 ليلا محمدي، عضو هيئت علمي گروه مهندسي آب دانشکده کشاورزي دانشگاه زنجان با اشاره به کاهش تدريجي بارش‌هاي استان و تداوم خشکسالي‌ها، » جايگزيني طرح‌هاي عمراني-آبي با سدسازي«، »کاهش سطح چمن در فضاهاي سبز شهرها«، » جمع‌آوري فاضلاب شهري و تصفيه آن جهت استفاده در آبياري فضاي سبز«، »بازچرخاني آب در صنعت«، »استفاده از تجهيزات آبياري نوين در بخش کشاورزي« را راهکارهاي قابل اتکا براي برون رفت از شرايط کنوني دانست که بايد از سوي برنامه‌ريزان مورد توجه باشد. جعفر نيکبخت، استاد گروه مهندسي آب دانشکده کشاورزي دانشگاه زنجان با اشاره به وضعيت آب و هوايي استان طبق داده‌هاي علمي اظهار کرد: در سال‌هاي اخير کشور ايران از نظر شرايط آب و هوايي با خشکسالي‌هاي پي‌درپي مواجه مي‌باشد.
 بر اساس نمودار ارائه شده توسط مرکز ملي اقليم و مديريت بحران خشکسالي سازمان هواشناسي کشور از ابتداي سال آبي 1403-1402، به جز استان گلستان، تمام استان‌هاي کشور با کمبود بارش نسبت به ميانگين بلندمدت مواجه مي‌باشد که متوسط کمبود بارش در سطح کشور 24.2 اعلام شده است. اين ميزان در سطح استان زنجان منفي 15.5 درصد مي‌باشد.
به اعتقاد اين عضو هيئت علمي دانشگاه زنجان، يکي از پيامدهاي کاهش نزولات جوي در اثر خشکسالي، عدم تجديد مقادير آب برداشت شده از منابع آب محدود استان (سطحي و زيرزميني) طي سال آبي قبل و در نتيجه کاهش کميت و کيفيت آب منابع خواهد بود.
نيکبخت اضافه کرد:  از پي‌آمدهاي ديگر شرايط خشکسالي، کاهش شديد عملکرد يا از بين رفتن محصول ديم‌زارها، افزايش نياز آبي گياهان در کشت آبي، عدم تکميل حجم ذخيره سدها در پي کاهش آورد رودخانه‌ها و در نتيجه ايجاد تنش کم‌آبي در بخش‌هاي بهره‌بردار از آب سدها مي‌باشد.
 اين عضو هيئت علمي دانشگاه زنجان معتقد است در چنين شرايطي، مديريت دقيق بهره‌برداري از منابع آب محدود استان جهت دستيابي به بهره‌برداري پايدار از اين منابع بيش از پيش ضرورت پيدا مي‌کند.
 لزوم جايگزيني طرح‌هاي »عمراني-آبي« با طرح‌هاي »سدسازي«
نيکبخت همچنين با اشاره به برخي از راه‌کارهايي که در اين زمينه مي‌توان بکار برد، افزود: »آبخوان‌داري و تغذيه مصنوعي آبهاي زيرزميني«، يکي از اين راه‌کارها است. طي سال‌هاي گذشته، با احداث سد در مسير رودخانه، رواناب‌هاي فصلي براي استفاده در زمان‌هاي لازم، ذخيره‌سازي مي‌شد اما امروزه اين امر (بجز موارد ضروري) به دليل معضلاتي که به وجود مي‌آورد توصيه نمي‌شود که از آن جمله مي‌توان به تبخير بخشي از آب ذخيره شده در پشت سد (مخصوصا در مناطق خشک) و تخريب زيست‌بوم اطراف محل احداث سد اشاره کرد. اين عضو هيئت علمي دانشگاه زنجان عنوان کرد: بهترين راه‌کاري که امروزه براي ذخيره‌سازي رواناب نزولات جوي بر آن تأکيد مي‌گردد نفوذ دادن آن به داخل زمين با احداث سازه‌هاي مناسب در سطح حوضه آبريز رودخانه و نيز مسير رودخانه و کنار مسير آن (سازه‌هاي تغذيه مصنوعي آبخوان) است، بنابراين بهتر است در آينده احداث چنين طرح‌هاي عمراني-آبي جايگزين طرح‌هاي سدسازي شود.
لزوم »کاهش سطح چمن در فضاهاي سبز شهرها«
»صرفه‌جويي در مصرف آب در بخش خانگي، شهري و صنعت« از ديگر روش‌هاي مديريتي جهت بهره‌برداري پايدار عنوان کرد: به اين منظور لازم است با انجام تبليغات مناسب در سطح شهرها و روستاها از طرق مختلف، لزوم صرفه‌جويي در مصرف آب به کليه هم استاني‌ها اطلاع‌رساني شود.
علاوه بر آن، »کاهش سطح چمن در فضاهاي سبز شهرها« با جايگزيني آن با مواد پوششي مناسب و هم چنين گياهان زينتي مقاوم به خشکي، يکي ديگر از راه‌کارهاي کاهش مصرف آب در بخش شهري مي‌باشد.
تاکيد بر جمع‌آوري فاضلاب شهري و تصفيه آن
به اعتقاد نيکبخت، »جمع‌آوري فاضلاب شهري و تصفيه و استفاده مجدد از آن براي آبياري فضاي سبز« يکي ديگر از راه‌کارهايي است که امروزه در بخش شهري به منظور کاهش فشار بر منابع آب در اکثر نقاط دنيا مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
 آب خاکستري
اين عضو هيئت علمي دانشگاه زنجان در ادامه اضافه کرد: هم چنين از پساب تصفيه شده مي‌توان در صنايع آب‌بري که به آب با کيفيت بالا نياز ندارند نيز استفاده کرد. علاوه بر آن، عدم صدور مجوز احداث صنايع آب‌بر در دشت‌هاي ممنوعه استان و احداث يا تکميل سيستم تصفيه فاضلاب کارخانه‌هاي آب‌بر براي استفاده مجدد از پساب تصفيه شده ضرورت دارد.
لزوم »کاهش سطح چمن در فضاهاي سبز شهرها«
نيکبخت »صرفه‌جويي در مصرف آب در بخش کشاورزي« زا از جمله روش‌هاي مديريتي در بهره‌برداري پايدار آب دانست و گفت: اقتصاد غالب خانواده‌هاي روستايي در استان زنجان وابسته به کشاورزي است. هم چنين کشاورزي اصلي‌ترين بخش توليد مواد غذايي جهت تأمين امنيت غذايي مردم کشور و حفظ استقلال ايران محسوب مي‌شود.
همين عوامل باعث مي‌شود که بخش اعظم آب برداشت شده از منابع آب استان در بخش کشاورزي مورد استفاده قرار گيرد. اما تداوم توليد در اين بخش جهت ممانعت از تضعيف اقتصاد خانواده‌هاي روستايي وابسته به بهره‌برداري پايدار از منابع آب است.
در استان زنجان، منابع آب زيرزميني، منبع اصلي تأمين کننده آب بخش کشاورزي و حتي ساير بخش‌هاي مصرف محسوب مي‌شود. نيکبخت ادامه داد: امروزه با کاهش منابع آب و افزايش تقاضاي مواد غذايي نگرش‌ها از توليد بيش‌تر در کشت و کار (بدون توجه به ميزان آب مصرفي در توليد) به افزايش بهره‌وري مصرف آب تغيير يافته است. در شاخص بهره‌وري مصرف آب، ميزان توليد محصول به ازاي هر مترمکعب آب مصرفي در هکتار مورد بررسي و ارزيابي قرار مي‌گيرد. براي افزايش اين شاخص، مديريت دقيق مصرف آب آبياري در سطح مزرعه ضرورت دارد.
عضو هيئت علمي گروه مهندسي آب دانشکده کشاورزي دانشگاه زنجان اضافه کرد: استفاده از گياهان با دوره رشد کوتاه جهت کاهش مقدار آب مصرفي براي توليد محصول، جايگزيني گياهان کم‌مصرف با عملکرد بالا با گياهان پرمصرف، حفظ رطوبت خاک با کاربرد جاذب‌هاي رطوبتي و پوشش‌هاي حفاظتي (مالچ) در سطح مزرعه، به حداقل رساندن رفت و آمد ماشين‌آلات کشاورزي جهت حفظ ساختمان خاک و رطوبت ذخيره شده در آن در دوره بارندگي، محلول‌پاشي گياهان با مواد تنظيم‌کننده رشد و غيره از جمله راه‌کارهاي توصيه شده براي افزايش بهره‌وري مصرف آب مي‌باشد.
 ورود فن‌آوري‌هاي نوين به بخش کشاورزي
البته »نيکبخت« اين را هم گفت: بايد دقت شود که براي اجراي بسياري از فن‌آوري‌هاي نوين ارتقاء بهره‌وري مصرف آب لازم است سامانه‌هاي آبياري از سنتي به سامانه‌هاي نوين آبياري (مانند آبياري تحت‌فشار) تغيير يابد.
 با در نظر گرفتن هزينه‌هاي بالاي اجراي سامانه آبياري تحت‌فشار، کشاورزان از آن صرف نظر مي‌کنند که اداره کل جهاد-کشاورزي به عنوان متولي اين بخش، با اختصاص اعتبارهاي لازم، نقش اساسي در اين حالت خواهد داشت.
عضو هيئت علمي دانشگاه زنجان پيشنهاد کرد: ضروري است اين سازمان (جهاد کشاورزي) و نيز کليه سازمان‌هاي ذيربط ديگر، با اختصاص اعتبارات لازم نسبت به ترويج استفاده از راه‌کارهاي نوين علمي براي ارتقاء بهره‌وري مصرف آب در کشاورزي اقدام‌هاي لازم را انجام دهند.
هم چنين اين سازمان‌ها مي‌توانند به عنوان پل ارتباطي عمل کرده و با برگزاري کلاس‌هاي علمي-عملي، نقش اساسي براي برقراري ارتباط بين زارعين و پژوهش‌گران مراکز علمي و دانشگاهي داشته باشند تا زارعين از آخرين يافته‌هاي علمي آگاهي يافته و نسبت به استفاده از آن در توليد اقدام کنند.
به گزارش عصر آذربايجان به نقل از صداي زنجان،»نيکبخت« نقش کشاورزان در حفظ منابع آب را ضروري دانست و گفت: تعيين دقيق نياز آبي گياه در هر مرحله از رشد و توزيع آب در سطح مزرعه بر اساس آن، عدم توسعه سطح اراضي کشاورزي بعد از تغيير سيستم آبياري با آب مازاد حاصل و  غيره بخشي از راه‌کارهايي است که زارعين و باغداران بايد به آن توجه داشته باشند.

منبع :