هشدار در دشت تبريز؛ کدام بناهاي تاريخي در خطرند

گروه گزارش: عضو هيأت علمي گروه ميراث طبيعي پژوهشگاه ميراث فرهنگي در نتيجه بررسي يک مطالعه و پژوهش جامع درباره اثرات محيطي و ناپايداري‌هاي زمين در دشت تبريز گفت: آژير خطر را از اين منطقه دريافت کرده‌ايم. متاسفانه بيشتر سازه‌هاي ميراثي و خانه‌هاي تاريخي تبريز در پهنه‌هايي با ناپايداري زمين قرار دارند و يا در قسمت‌هاي لرزه‌خيز شهر قرار گرفته‌اند و در تهديد هستند. پويا صادقي فرشباف ـ عضو هيأت علمي گروه ميراث طبيعي پژوهشگاه ميراث فرهنگي و زمين‌شناس با گرايش تکتونيک لرزه‌زمين‌ساخت و پسادکتراي ميراث زمين‌شناسي ـ که »اثرات محيطي ـ ساختاري ناپايداري‌هاي زمين در دشت تبريز« را به مناسبت سال آذربايجان شرقي 1403 بررسي و مطالعه کرده و نتيجه آن را در سال 2024 که از سوي ايکوموس (شوراي جهاني بناها و محوطه هاي تاريخي) سال »بحران‌ها و منازعات از دريچه منشور ونيز« نام گرفته، ارائه کرده است، درباره نتيجه اين بررسي اظهار کرد: در دهه اخير بحث بلاياي طبيعي پررنگ‌تر شده است و قشرهاي مختلفي از مردم با سوانح طبيعي روبرو هستند، يک علت آن، بزرگ شدن شهرهاست. قبلاً يک بحران و يا فرونشست اتفاق مي‌افتاد، چون در حاشيه شهرها و خارج از مرزهاي سکونتگاهي بود توسط جمعيت شهرها حس نمي‌شد و به چالش کشيده نمي‌شد و صرفاً در حد مطالعات علمي باقي مي‌ماند و خيلي هم رويکرد رسانه‌اي پيدا نمي‌کرد، اما در چند سال گذشته بسياري از کلان شهرها با اين مسأله مواجه شده‌اند، چون حاشيه شهرها، بزرگ شده است و معمولاً هم گسترش شهرها و يا شهرسازي‌ها به سمت مناطقي بوده است که متاسفانه از نظر پايداري و اثرات محيطي ساختاري زمين، موقعيت مناسبي نداشتند و به عبارتي بهتر، ناپايدر بوده‌اند و صرفاً در گسترش شهرسازي‌ها بحث‌هاي اقليمي و خوش آب و هوا بودن مطرح بوده است.
او معتقد است: امروزه سوانح طبيعي و ناپايداري ساختاري زمين خيلي سريع احساس مي‌شود، چون هم مردم با آن دست‌وپنجه نرم مي‌کنند و هم بسياري از مجتمع‌ها و مراکز تجاري در آن مناطق قرار دارند.
صادقي فرشباف در ادامه گفت: امسال به مناسبت سال آذربايجان شرقي تمرکز روي اين استان بود تا بررسي کنيم در مناطقي که سازه‌هاي ميراثي و خانه‌هاي تاريخي قرار دارد، آيا پديده فرونشست با آن تعريفي که در کشور و در نقاط ديگر تجربه شده است، مشاهده مي‌شود. آيا ناپايداري‌هايي که در بعضي از نقاط شهر تبريز گزارش شده همان پديده فرونشست است؟
عضو هيأت علمي گروه ميراث طبيعي پژوهشگاه ميراث فرهنگي ادامه داد: ما روي آذربايجان شرقي متمرکز شديم، چون منطقه‌اي شديداً تکتونيکي است، مثل شمال تهران، که دو هر محدوده‌اي پرخطر به لحاظ لرزه‌اي حتي در رنکينگ جهاني هستند و مناطق بسيار لرزه‌خيز شناخته مي‌شوند و وجه مشترک ديگرشان اين است که بخش اعظمي از سازه‌هاي ميراثي آنها هم در پهنه‌هاي گسلي قرار دارند.
اين زمين‌شناس افزود: مطالعات ما در استان آذربايجان شرقي نشان مي‌دهد 90 درصد ناپايداري‌هايي که امروز در سطح دشت تبريز مشاهده مي‌کنيم، برگرفته از حرکات تکتونيکي است. البته، در بعضي نقاط اين دشت هم، شواهد خطر اُفت آب‌هاي زيرزميني ديده شده است، اما فرونشست با آن تعريفي که در مناطق ديگر ايران شاهد هستيم در اينجا مشاهده نمي‌شود اما مثال‌هايي وجود دارد که براي ما يک زنگ خطر به حساب مي‌آيد.
عضو هيأت علمي گروه ميراث طبيعي پژوهشگاه ميراث فرهنگي با طرح اين پرسش که اگر شواهد فرونشست را به آن معني مصطلح در دشت تبريز مشاهده نمي‌کنيم پس چه رخداد و پديده‌اي بحران‌آميز شده است؟ توضيح داد: دقيقاً چالش ما همين مسئله بود، چون فرونشست را در اين منطقه به آن تعريف که بايد، نداريم. شهر تبريز گوشه شمال خاوري (شرق) دشت تبريز را تشکيل مي‌دهد، اين دشت پهنه‌اي است که شهرستان‌هاي ديگري را تا حوزه درياچه اروميه در برمي‌گيرد، مثلثي که در آن شهر تبريز هم واقع شده است و در سال‌هاي اخير ناپايداري‌هاي زمين را در آنجا مشاهده کرديم که در بعضي شهرستان‌ها، فرونشست‌ها عامل آن بوده است. راغب شديم که بررسي کنيم آيا از نظر »منشور ژنو« و خاستگاه، با فرونشست‌هاي شهرهاي ديگر مشابهت دارد؟
او اضافه کرد: سال 1398 در محله‌هاي مختلف تبريز از جمله »بارون آواک« (اين محله پس از دوره ناصرالدين‌شاه به سکونتگاه اصلي مردم ارمني تبريز تبديل شد)، در پي يک عمليات عمراني، نشستي فراتر از پيش‌بيني‌هاي برداشت‌هاي عمراني اتفاق افتاد. در واقع حدس مي‌زدند اگر در اين منطقه گودبرداري کنند مقداري از خاک فرو خواهد ريخت، ولي اين اتفاق در مقياس خيلي گسترده و با حرکات عمراني رخ داد و بخشي از يک محله قديمي شهر تبريز را درگير کرد. بعد از اين اتفاق، نمودهايي از سازه¬ باستاني که به نظر مربوط به تبريز قديم يا حتي تبريز پيش از زلزله‌هاي تاريخي بود، از نيمرخ اين نشست مشاهده شد.
صادقي فرشباف افزود:به نظر مي‌رسد چنين پديده‌هايي، هرچند مستقيما بر اثر اُفت آب‌هاي زيرزميني نباشند، اما مرتبط با آستانه بحراني فعاليت پديده فرونشست باشند که مطالعات آکادميک گسترده اي را مي‌طلبد. هرچند همانند ديگر نقاط ايران که افزايش در برداشت آب‌هاي زيرزميني داشته‌ايم، در تبريز نيز افزون بر شرايط اقليمي که باعث شده است حد سطح آب‌هاي زيرزميني افت کند، برداشت بي‌رويه از آب‌هاي زيرزميني صورت گرفته است و به نظر مي‌رسد مقايس اين برداشت در حدي بوده است که از ديدگاه فشار منفذي و هيدروژئولوژيکي، در مناطقي با آستانه وقوع فرونشست روبرو باشيم.
او گفت: از اتفاق رخ داده به اين نتيجه اوليه رسيديم که در برخي نقاط دشت تبريز پديده فرونشست به صورت طبيعي اتفاق نيفتاده است، يعني افت به حدي نبوده که فرونشست به صورت مستقيم اتفاق افتد، ولي بعضي جاها به آستانه ناپايداري در اثر تغييرات فشار منفذي رسيده‌ايم که مي‌تواند با يکسري حرکات کوچک مثل عمليات عمراني تحريک شود تا نشست زمين اتفاق افتد. اين زمين‌شناس اظهار کرد: ما اين آژير خطر را دريافت کرده‌ايم، هرچند دشت تبريز هنوز به پديده اصلي فرونشست نرسيده است، ولي مي‌توان با سياست‌ها و مديريت پيشگيرانه، اين بحران را مديريت کنيم. زماني که فرونشست اتفاق نيفتاده است مي‌توانيم برداشت آب‌هاي زيرزميني را مديريت کنيم و سياست‌هاي بهينه آبخيزداري را اعمال کنيم. مي‌توانيم اين سياست‌ها را به ترتيبي اتخاذ کنيم که مثل دشت قزوين نشود که امروز با فروچاله‌هاي بزرگ روبرو است و يا شهريار و تهران که با پديده فرونشست مواجهند.
صادقي فرشباف با طرح اين مسئله که زمين‌لرزه در دشت تبريز، سازه‌هاي ميراثي را به چه شکل تهديد مي‌کند؟ گفت: متاسفانه بيشتر سازه‌هاي ميراثي و خانه‌هاي تاريخي تبريز در پهنه‌هايي با پايداري پايين زمين قرار دارند و يا در قسمت‌هاي لرزه‌خيز شهر قرار گرفته‌اند.او افزود: ممکن است اين سوال ايجاد شود که اين سازه‌هاي تاريخي چگونه در سال‌هاي متوالي و تا امروز دوام آورده‌اند. پاسخ اين است که خيلي از آنها تا امروز آسيب ديده‌اند و بسياري از آنها سازه‌هايي هستند که در زماني که ايجاد شده‌اند يکسري ملاحظات عمراني را که خيلي جلوتر از تکنولوژي آن زمان بود، رعايت کردند. زماني که خانه‌هاي تاريخي را مي‌ساختند مي‌دانستند که تبريز بارها زلزله آمده و قطر ديوارها و عمق سازه را به گونه‌اي انتخاب مي‌کردند که کمترين آسيب را ببيند، ولي چالشي که امروز با آن مواجهيم  تنها بحث رخداد طبيعي زمين‌لرزه نيست، بلکه  کنار خانه‌هاي تاريخي، فعاليت‌هاي گسترده عمراني درحال وقوع است که اين فعاليت‌هاي عمراني مثل محله »بارون آواک« در ديگر بخش‌هاي تبريز هم اتفاق مي‌افتد.عضو هيأت علمي گروه ميراث طبيعي پژوهشگاه ميراث فرهنگي اضافه کرد: اين ساخت‌وسازها و حفاري‌ها امواجي را توليد مي‌کنند که سطح رويي خاک را تحت‌تاثير قرار مي‌دهد. امواجي که مستقيماً وارد پي ساختمان مي‌شوند و آنها را سست مي‌کنند و بسياري از افتادگي‌هايي که در سقف و ستون‌هاي آن سازه‌ها ملاحظه مي‌کنيم، به دليل فعاليت‌هايي است که در حريم اين سازه‌ها و در نزديکي آنها انجام مي‌شود، که اين باعث مي‌شود سازه‌هاي تاريخي در طول زمان بر اثر رخدادهاي زمين‌لرزه و ناپايداري بر اثر فعاليت‌هاي عمراني، تشديد شوند و ريزش‌هاي دوچندان را شاهد باشيم، يعني ساختماني که قرار بود تا 50سال ديگر آسيبي نبيند و آسيب‌ها نهايتا در حد ترک و شکستگي ها باشد، تخريب آن چند دهه جلوتر رخ دهد.
صادقي فرشباف در پاسخ به اين پرسش که با توجه به مطالعات و بررسي انجام شده، مشخصا کدام آثار تاريخي در تبريز در آستانه تهديد قرار دارند؟ اظهار کرد: سال 1402 مطالعاتي روي خانه تاريخي »علي مسيو« توسط غلامي و همکاران (1402) انجام شده است که نشان مي‌دهد ايمني لرزه‌اي مطابق دستورالعمل‌هاي DPCM ايتاليا را در دو سطح يک (رويکرد دستي مبتني بر نيرو) و سه (عددي) ارزيابي مي‌کند و نشان مي‌دهد اين بناي آجري در منطقه 3 در حالت حد نهايي ايمن نيست، اما در حالت حد آسيب‌پذيري ايمني مناسبي را نشان مي‌دهد. بنابراين اگر در نزديکي همين خانه، ساخت‌وسازهايي را داشته باشيم که ملاحظات ياد شده رعايت نشود، مي‌تواند اين خانه را به سمت ناپايداري ببرد.
اين زمين‌شناس ادامه داد: بحث ديگر مقاوم‌سازي است. خانه‌هاي تاريخي را در پهنه دشت تبريز و در شهر تبريز داريم، مثل خانه‌هاي »اميرکبير«، »امير نظام گروسي« (موزه قاجار)، ساختمان شهرداري و همچنين خانه‌هاي »بهنام«، »گنجه‌اي‌زاده« و »حريري« و خانه‌هاي ديگري از اين طيف که در پهنه‌هاي لرزه‌خيز تبريز قرار دارند. طبيعتاً نمي‌توان اين سازه‌ها را که بسياري از سازه‌هاي تاريخي آن در مناطق ناپايدار قرار دارند، جابجا کرد ولي با بهره‌مندي از تيم هاي متخصص در علوم زمين، عمران و معماري مي توان همانند ايتاليا اين سازه‌¬ها را مديريت و مقاوم‌سازي ساختمان‌ها را به نحو مطلوب اعمال کرد.
او درباره ديگر سازه‌هاي در خطر اين منطقه، گفت: براساس شواهد زمين ساختي در خاستگاه سازه مسجد »عون بن علي« در کوه عينالي، ترک خودردگي‌ها در حتي ستون‌هاي اين سازه به خاطر ناپايداري‌هاي زمين در ارتباط با حرکات امتداد لغزِ گسل شمال تبريز است. اين بنا بسيار مورد علاقه دانشجويان و علاقمندان به سازه‌هاي سنگي واقع در ارتفاعات است و از سويي در گذر زمان، هسته شکل گيري تفرجگاه مردم از پناهگاه کوهنوردان گرفته تا مرکز هدف کوهپيمايي‌هاي خانوادگي شده است که لازم است پايداري آن مديريت شود و البته بايد مطمئن شد تا مرمت‌ها در جهت درست و منطبق با ناپايداري‌هاي زمين پيش مي‌رود يا خير که همان بحث هماهنگي مرمت با رشته‌هاي علوم زمين و به خصوص تکتونيک جنبا و ژئوتکنيک است.اين پژوهشگر اضافه کرد: حلقه گمشده مد نظر ما همکاري بين افرادي است که در اين حوزه کار مي‌کنند، از جمله مرمتگران و تاريخ‌شناسان حتماً به استعلام مطالعات مهندسي لينک شوند و از ابتدا هماهنگ باشند و بعد اقدامات بعدي را انجام دهند.به گزارش عصر آذربايجان به نقل از ايسنا،اين پژوهشگر ميراث زمين‌شناسي بيان کرد: هدف ما اين است که اين مطالعات را براساس پارامترهاي جديد و در مقياس‌هاي دقيق‌تر مشخص کنيم، مسلما زلزله چيزي نيست که ثابت باشد و بايد هر لحظه مانيتورينگ شود. داده‌هاي ما نيز در محدوده دشت تبريز و مناطق اطراف آن تکميل‌تر مي‌شود و لذا با ديد بهتري نسبت به ناپايداري‌ها خواهيم رسيد. بر اين اساس، تاکيد مي‌شود به مقالات معتبري که در ژورنال‌هاي معتبر چاپ مي‌شوند و مطالعات و خروجي‌هاي حاصل از چندين سال زحمت پژوهشگران استناد کنيم. مطالعات علمي در اين مقياس در پروژه‌هاي کاربردي و کوتاه مدت سازماني انجام نمي‌شود و معمولاً حوزه آکادميک است که آنقدر با علاقه به اين موضوعات مي‌پردازد، اما مهم اين است که مطالعات را دريافت کنيم و در صنعت و ديگر بخش‌ها، کاربردي کنيم و از آن، ايده بگيريم و هرجا لازم شد اين مطالعات را به‌روزرساني کنيم. مهم داشتن ايده است، خيلي وقتها کوچکترين ديد را از اين مطالعات نمي‌گيريم، مثلا در مطالعات شمال تهران نشان داده شده است که کدام قسمت‌ها لرزه‌خيز هستند، اما در توسعه شهري تهران به اين مقالات استناد و توجه نشده است. بايد به اين گپ و فاصله‌اي که وجود دارد توجه شود تا بخش زيادي از اين چالش‌ها مديريت شود.

منبع :