احياي نسبي “آرال شمالي” الگويي براي نجات “درياچه اروميه”

گروه جامعه: درحالي که شاهد مرگ درياچه اروميه و کمرنگ شدن اميدها براي احياي آن هستيم، کشورهاي حاشيه درياچه آرال در همکاري با بانک جهاني گام‌هاي مثبتي براي احياي اين درياچه برداشته‌اند.

 درياچه آرال، يکي از بزرگ‌ترين درياچه‌هاي داخلي جهان، بين کشورهاي قزاقستان و ازبکستان قرار دارد. در گذشته، اين درياچه به‌عنوان چهارمين درياچه بزرگ جهان شناخته مي‌شد و مساحتي بالغ بر 68 هزار کيلومتر مربع را پوشش مي‌داد. اين درياچه يک اکوسيستم پر از تنوع زيستي بود که منابع اقتصادي مهمي مانند ماهيگيري و کشاورزي را براي مردمان محلي فراهم مي‌کرد.
اما در نيمه دوم قرن بيستم، با آغاز پروژه‌هاي گسترده‌ي کشاورزي شوروي سابق براي کشت پنبه در آسياي مرکزي، مسيرهاي دو رودخانه اصلي تغذيه‌کننده درياچه، يعني آمودريا و سيردريا، به سمت زمين‌هاي کشاورزي منحرف شدند. اين سياست‌هاي ناپايدار آبي باعث کاهش تدريجي آب ورودي به درياچه شد. طي چند دهه، حجم آب درياچه به‌طور قابل‌توجهي کاهش يافت و بيش از 90 درصد از مساحت اصلي خود را از دست داد.
تا دهه 1980 و 1990، درياچه آرال به مناطق کوچک‌تر و خشک‌شده تقسيم شد. افزايش غلظت نمک در آب باقي‌مانده، باعث مرگ تدريجي اکوسيستم شد و بسياري از گونه‌هاي ماهي و حيوانات از بين رفتند. اين فاجعه زيست‌محيطي علاوه بر تأثيرات اکولوژيکي، اثرات اجتماعي و اقتصادي مخربي نيز داشت؛ از جمله مهاجرت گسترده مردم محلي و از بين رفتن صنايع مرتبط با ماهيگيري.
در سال‌هاي اخير، با همکاري‌هاي بين‌المللي، به‌ويژه بانک جهاني و کشورهاي منطقه، تلاش‌هايي براي احياي درياچه، به‌ويژه بخش شمالي آن، آغاز شده است. ساخت سد و پروژه‌هاي مرتبط با مديريت منابع آبي باعث شده است که بخش شمالي درياچه به‌طور جزئي احيا شود و برخي از گونه‌هاي ماهي به اين منطقه بازگردند. با اين حال، هنوز چالش‌هاي بزرگي براي احياي کامل درياچه آرال ، به‌ويژه با توجه به تأثيرات تغييرات اقليمي و استفاده‌هاي کشاورزي از منابع آبي وجود دارد.
آرال و اروميه هردو قرباني توسعه کشاورزي
اقليم درياچه آرال شباهت زيادي به درياچه اروميه دارد و هر دو به عنوان درياچه‌هاي داخلي بزرگ در منطقه خود شناخته مي‌شوند و شباهت‌هاي زيادي در فرآيند خشک‌شدن و مشکلات زيست‌محيطي دارند. برخي از شباهت‌هاي کليدي اين دو درياچه عبارت‌اند از:
استفاده ناپايدار از منابع آب: هر دو درياچه به دليل انحراف آب رودخانه‌هاي تغذيه‌کننده خود به سمت پروژه‌هاي کشاورزي دچار بحران شدند. درياچه آرال از رودخانه‌هاي آمودريا و سيردريا تغذيه مي‌شد که براي آبياري مزارع پنبه در آسياي مرکزي مورد استفاده قرار گرفتند. به طور مشابه، درياچه اروميه به دليل انحراف آب رودخانه‌هاي حوضه آبريز آن به سمت کشاورزي و همچنين ساخت سدهاي متعدد، به شدت آسيب ديد.
کاهش سطح آب و افزايش شوري: با کاهش حجم آب ورودي، هر دو درياچه به شدت کوچک‌تر شدند و غلظت نمک در آن‌ها افزايش يافت. در نتيجه، شوري بيش از حد در هر دو درياچه باعث از بين رفتن اکوسيستم آبي و مرگ گونه‌هاي مختلف جانوري و گياهي شد. درياچه اروميه، زماني يکي از بزرگ‌ترين زيستگاه‌هاي پرندگان مهاجر بود که به دليل افزايش شوري، اين زيستگاه‌ها به شدت تخريب شد.
تأثيرات زيست‌محيطي و اجتماعي: خشک‌شدن اين درياچه‌ها نه تنها اثرات زيست‌محيطي گسترده‌اي داشت، بلکه مشکلات اجتماعي و اقتصادي نيز ايجاد کرد. درياچه آرال با توليد طوفان‌هاي نمکي از بستر خشک‌شده خود، مشکلات بهداشتي براي مردم منطقه ايجاد کرد و مهاجرت جمعيت به دليل از بين رفتن منابع درآمدي همچون ماهيگيري شدت گرفت. در مورد درياچه اروميه نيز، مردم محلي که به کشاورزي و گردشگري وابسته بودند، با کاهش سطح درياچه و افزايش طوفان‌هاي نمکي و گرد و غبار، دچار مشکلاتي مشابه شدند.
تلاش‌هاي بين‌المللي و محلي براي احيا: در هر دو مورد، تلاش‌هايي براي احياي درياچه‌ها انجام شده است. براي درياچه آرال، پروژه‌هاي بين‌المللي به‌ويژه با همکاري بانک جهاني منجر به احياي بخش شمالي آن شده است. براي درياچه اروميه نيز، دولت ايران با کمک پروژه‌هاي سازمان ملل و برنامه‌هاي ملي احياي درياچه، تلاش کرده تا آن را بازسازي کند، هرچند موفقيت‌ها هنوز محدود هستند.
به واسطه اين شباهت‌ها کارشناسان همواره از دچار شدن سرنوشت اروميه به آرال هشدار داد و معتقدند که اگر اقدامي در آرال انجام شده که باعث احياي نسبي آن شود، مي‌توان اين الگو را در درياچه اروميه هم پياده کرد.
جان تازه در رگ‌هاي آرال
در سال‌هاي اخير، با همکاري‌هاي بين‌المللي، به‌ويژه بانک جهاني و کشورهاي منطقه، تلاش‌هايي براي احياي درياچه، به‌ويژه بخش شمالي آن، آغاز شده است. ساخت سد و پروژه‌هاي مرتبط با مديريت منابع آبي باعث شده است که بخش شمالي درياچه به‌طور جزئي احيا شود و برخي از گونه‌هاي ماهي به اين منطقه بازگردند.
تأثير اين اقدامات به قدري بوده است که اکنون حجم آب شمال آرال به 22 ميليارد متر مکعب افزايش يافته است. اما سوال اينجاست که اين موفقيت نسبي به چه صورت حاصل شده است؟ براي احياي اين درياچه دو فاز تعريف شده که فاز اول رهاسازي آب از سوي رودخانه‌هاي منتهي به اين دريا از هر 3 کشور ازبکستان، قزاقستان و قرقيزستان است که انجام شده و باعث شده تا بيش از 5 ميليارد مترمکعب به سمت شمال درياچه سرازير شود.
فاز دوم، پروژه حفظ درياي شمال با همکاري بانک جهاني است و بر اساس اين پروژه نيز قرار است در مرحله اول 5 ميلياردمترمکعب آب به درياچه اضافه شود که باعث مي‌شود 1000 کيلومتر مربع از کف دريا با آب پوشيده شده و باعث کاهش طوفان‌هاي گرد و غبار و نمک شود. همچنين قرار است تا پايان سال 2025، حدود 1.1 ميليون نهال در بخش‌هاي خشک‌شده درياچه آرال بکارند که از نوع کم‌آب‌بر بوده و باعث جلوگيري از طوفان‌هاي نمکي مي‌شود.
بودجه و تأمين مالي:
ميزان دقيق بودجه هنوز در حال نهايي شدن است، زيرا مطالعات امکان‌سنجي در حال بررسي است. پس از تأييد اين مطالعات، هزينه پروژه به‌ويژه براي بخش زيرساختي تعيين خواهد شد. به‌طور مقدماتي توافق شده که بانک جهاني 85 درصد هزينه پروژه را تأمين کند و 15 درصد توسط قزاقستان تأمين شود.
فناوري افزايش بارش:
آريستانوف درباره فناوري‌هاي افزايش بارش نيز گفت که اين فناوري‌ها جديد نيستند و کشورهاي مختلف از آن استفاده کرده‌اند. با اين حال، اين فناوري نياز به بررسي‌هاي بيشتري دارد تا مزايا و معايب آن به‌طور کامل مشخص شود. او تأکيد کرد که هرگونه استفاده از اين فناوري بايد به‌طور دقيق مورد بررسي قرار گيرد و اثرات جانبي احتمالي آن تحليل شود.
چشم‌انداز بهبود وضعيت درياچه آرال:
پيش‌بيني‌ها درباره وضعيت درياچه آرال خوش‌بينانه است، به‌ويژه با توجه به موفقيت فاز اول پروژه. بانک جهاني بر مبناي تجربيات و تخصص خود، راه‌حل‌هايي براي احياي درياچه ارائه داده است و انتظار مي‌رود که با تکميل فاز دوم، پيشرفت‌هاي بيشتري حاصل شود.
احياي نسبي آرال الگويي براي اروميه
با توجه به شباهت‌هاي فراواني که ميان درياچه آرال و درياچه اروميه وجود دارد، از جمله عوامل اصلي خشک شدن آن‌ها مانند انحراف منابع آبي براي کشاورزي، افزايش شوري، و تأثيرات منفي زيست‌محيطي و اجتماعي، مي‌توان نتيجه گرفت که تجربه‌ها و راهکارهايي که کشورهاي آسياي مرکزي براي احياي درياچه آرال به کار گرفته‌اند، به خوبي مي‌توانند براي احياي درياچه اروميه نيز مؤثر باشند.
يکي از مهم‌ترين اقدامات موفق در احياي درياچه آرال، همکاري‌هاي بين‌المللي و اجراي پروژه‌هاي مشترک با سازمان‌هاي جهاني نظير بانک جهاني بوده است. ساخت سدهاي جديد و مديريت بهينه منابع آبي به احياي بخش شمالي درياچه آرال کمک کرده و اين روند مي‌تواند الگويي براي مديريت منابع آب در درياچه اروميه باشد. همچنين، کاشت درختان مقاوم به خشکي مانند «ساکسول» در مناطق خشک‌شده آرال مي‌تواند به عنوان راه‌حلي براي کاهش طوفان‌هاي نمکي و گرد و غبار در اطراف درياچه اروميه نيز مورد استفاده قرار گيرد.به گزارش عصر آذربايجان به نقل از تسنيم،نتيجه‌گيري اين است که با انتقال تجربيات موفق از پروژه‌هاي احياي درياچه آرال، ايران مي‌تواند برنامه‌هاي کارآمدتري براي احياي درياچه اروميه اجرا کند. از آنجايي که هر دو درياچه با مشکلات مشابهي روبه‌رو هستند، تعميم اين اقدامات مي‌تواند به احياي سريع‌تر و پايدارتري براي درياچه اروميه منجر شود. در کنار اين موارد، همکاري منطقه‌اي و بين‌المللي در احياي منابع آبي نيز از اهميت ويژه‌اي برخوردار است.

منبع :