قيام خياباني حلقه‌ي گمشده در تاريخ آذربايجان است

گروه تاريخي: دستاوردهاي مطبوعاتي جنبش "آزاديستان" شيخ محمد خياباني در صد سالگي اين نهضت مترقي و وطن خواهانه، در نشستي با حضور اساتيد دانشگاه تبريز و پژوهشگران تاريخ مطبوعات بررسي شد.

گروه تاريخي: دستاوردهاي مطبوعاتي جنبش "آزاديستان" شيخ محمد خياباني در صد سالگي اين نهضت مترقي و وطن خواهانه، در نشستي با حضور اساتيد دانشگاه تبريز و پژوهشگران تاريخ مطبوعات بررسي شد. نشست تخصصي "بررسي دستاوردهاي مطبوعاتي نهضت آزاديستان شيخ محمد خياباني" روز شنبه در تالار خاقاني خانه فرهنگ تبريز برگزار شد و شرکت کنندگان در آن به بررسي زواياي پيدا و پنهان اين نهضت مترقي و وطن خواهانه با محوريت جرايد منتشر شده در آن دوره پرداختند.شرکت کنندگان در اين نشست يکروزه تاکيد کردند که "نهضت آزاديستان" به زعامت شيخ محمد خياباني، در راستاي تلاش براي مقابله با انحرافات صورت گرفته در مسير مشروطه خواهي توسط ميوه چينان انقلاب مشروطه و با رويکرد تسري آزادي به سرتاسر ايران از ايالت آذربايجان بود.در اين نشست تخصصي اعلام شد که انتشار جرايدي مانند "تجدد"، "آزاديستان" و "ادب" در دوره شکل گيري و تحکيم نهضت آزاديستان، از نظر تحول در حوزه هاي سياسي، اجتماعي و ادبي ايران زمين در نيمه دوم دهه 1290 شمسي و سال هاي بعد از آن تاثير بسزايي گذاشت.
سطح افکار شيخ محمد خياباني بالاتراز تفکرات عام بود
عضو هيات علمي و استاديار گروه تاريخ دانشگاه تبريز در اين نشست گفت: شيخ محمد خياباني به صراحت گفته که آذربايجان و تبريز مهد آزادي خواهي و مشروطه خواهي است.«ناصر صدقي» اظهار داشت: قيام شهيد محمد خياباني، حلقه‌ي گمشده در تاريخ آذربايجان و تبريز است. عضو هيئت علمي دانشگاه تبريز با بيان اينکه قبل و بعد از پيروزي انقلاب اسلامي، به جريان نهضت شيخ محمد خياباني توجه کافي نشده است، اضافه کرد: آثارجريان مشروطه از تبريز و آذربايجان به ساير شهرهاي ايران کشيده شد؛ مشروطه در سه مرحله اتفاق افتاد و در هرمرحله آذربايجان جزو اولين‌ها بود؛ با صدور فرمان مشروطه توسط مظفرالدين شاه و با توجه به وليعهدنشين بودن تبريز، نقش مشروطه خواهان تبريز پررنگ ترشد.وي افزود: بحران‌هاي داخلي و خارجي و جنگ جهاني اول و اولتيماتوم روسيه همزمان با بحث مشروطه بود و مرحوم شيخ محمد خياباني از معدود شخصيت هايي بود که در مقابل اولتيماتوم روس‌ها ايستاد و سخنراني او در اين خصوص در مطبوعات تاريخ درج شده است.صدقي ادامه داد: از 1290 تا 1295 با تسلط روس‌ها بر تبريز، تمامي آزادي خواهان بالاي دار رفتند؛ بعد از اين جريان، مشروطه را شيخ محمد خياباني آغاز کرد؛ با وقوع انقلاب روسيه در سال 1917 روس‌ها قشون خود را از تبريز عقب کشيدند و شيخ محمد خياباني از تبريز و آذربايجان جريان مشروطه را آغاز کرد و در مقابل مخالفاني که با لباس مشروطه در تهران بودند، ايستاد و در نتيجه سومين جريان مشروطه خواهي را به راه انداخت.عضو هيئت علمي دانشگاه تبريز در ادامه اظهار کرد: زماني که از نهضت آزاديستان سخن گفته مي‌شود، اين سوال مطرح مي‌شود که چرا شيخ محمد خياباني نام ايالت آذربايجان را به آزاديستان تغيير داد؛ به نظرم بهترين کار براي پاسخ به اين سوال، مراجعه به نطق هاي خياباني در حياط تجدد است و او به صراحت اعلام مي کند که چون آذربايجان، آزادي را به سراسر ايران هديه داده، نام اين ايالت بله آزاديستان تغيير داده شده است؛ البته کسروي مي نويسد که شيخ و يارانش براي مقابله با اقدام مساواتي ها در نامگذاري آن سوي ارس به نام "جمهوري آذربايجان"، اين تغيير نام را انجام دادند.وي افزود: دولت مشير الدوله، مخبر السلطنه هدايت را به عنوان والي به آذربايجان فرستاد و چون شيخ محمد خياباني مخبرالسلطنه را مثل خودش دموکراتي ني دانست، به او اعتماد کرد و از همين جا صرفه خورد.وي با بيان اين‌که شيخ محمد خياباني فردي آگاه بود و مطالعات زيادي در خصوص جريان‌هاي مختلف داشت، گفت: شيخ محمد خياباني به عنوان عالم ديني جوان در 41 سالگي به شهادت رسيد و در 41 سالگي، علوم زيادي را کسب کرده بود، سخنراني‌هاي زيادي از شيخ در روزنامه‌ي تجدد به چاپ رسيد که نشان مي دهد افکار و انديشه هاي او بسيار جلوتر از زمان خود بود و همين عامل نيز باعث شد که او نتواند با عامه مردم تبريز ارتباط موثري برقرار کند. بر خلاف مشروطه که همه تبريز، به استثناي دوه چي و سرخاب، پشت سر ستارخان ايستادند، در قيام خياباني اين اتفاق نيفتاد و بين دموکرات ها اختلاف افتاد و دو دستگي پيش آمد.
انتشار روزنامه‌ تجدد، تداوم روشنفکري در خطه آذربايجان بود
مدرس دانشگاه تبريز نيز در نشست تخصصي بررسي دستاوردهاي مطبوعاتي نهضت آزاديستان شيخ محمد خياباني گفت: روزنامه‌ تجدد نسبت به ساير روزنامه‌ها در تداوم مکتب روشنفکري آذربايجان قلم مي‌زد.«زهرا کاظمي»، اظهار داشت: فضاي مطبوعات ايران به دوران قبل و بعد از جريان مشروطه تقسيم مي‌شود.اين مدرس دانشگاه تبريز، خاطرنشان کرد: فضاي مطبوعاتي در دوران قبل از مشروطه، استبدادي بود و نمي‌توان ادعا کرد که مطبوعات در آن دوره، رکن چهارم دموکراسي بود، اما بعد از فضاي مشروطه تحول زيادي در آذربايجان رخ داد و روزنامه‌ي تجدد در تبريز منتشر شد، در اين دوره، مطبوعات منتقد شده و به راحتي مي‌توانستند با نخبگان ارتباط برقرار کند.کاظمي با اشاره به نشريات منتشر شده از سوي نهضت آزاديستان در آذربايجان و تبريز افزود: در آن دوران همزمان با انتشار روزنامه‌ تجدد، روند تغيير يافت و رسالت يک خبرنگار و روزنامه نگار به شکل متدهاي روز به تحرير درآمد.وي با بيان اين‌که روزنامه‌ تجدد نسبت به ساير روزنامه‌ها در تداوم روشنفکري آذربايجان قلم مي‌زد، گفت: شيخ محمد خياباني همواره تاکيد مي‌کرد بايد حق و حقوق مردم را به درستي شناخت؛ چنانکه با مطالعه نسخ نشريه تجدد مي توان به اين باور و انديشه شيخ دست يافت.اين مدرس دانشگاه تبريز با بيان اين‌که شيخ محمد خياباني، فرزند زمان خود و داراي ديدگاهي بسيار وسيع بود، خاطرنشان کرد: مردم آمادگي فکري براي درک انديشه‌هاي شيخ را نداشتند؛ به رغم اين‌که شيخ فردي روحاني بود و مي‌توانست به راحتي با مردم ارتباط برقرار کند، اما در مدت زمان کوتاه و با توجه به فضاي ملتهب آن دوره نتوانست اين ارتباط را برقرار کند.
نهضت آزاديستان، رنگ و بوي نظامي نداشت
پژوهشگر تاريخ مطبوعات نيز در اين نشست با تاکيد بر اين‌که نهضت آزاديستان، نهضتي سياسي، اجتماعي و ادبي بود، گفت: اين نهضت رنگ و بوي نظامي نداشت.»محمد عزيزي راد« با اشاره به آغاز جريان نهضت آزاديستان از بهار سال 1299 اظهار داشت: ريشه‌هاي نهضت آزاديستان به مجلس دوم مربوط است که در آن دوران شيخ محمد خياباني به عنوان نماينده مردم تبريز در مجلس و بيرون از آن در سبزه ميدان تهران در مبارزه با اولتيماتوم روس ها سخنراني هاي آتشين کرد.اين پژوهشگر تاريخ مطبوعات،‌ نهضت آزاديستان را نتيجه‌ سرخوردگي ملت ايران از انحرافات صورت گرفته در مسير مشروطه خواهي توسط مستبدان درآمده به لباس مشروطه خواهي دانست و گفت: شيخ محمد خياباني زماني که مشاهده کرد، کساني به نام مشروطه خواه و نماينده‌ مردم اين مسئوليت را برعهده گرفته وهيچ توجهي به اصل موضوع ندارند، نهضت را آغاز کرد.وي در خصوص علت فراموشي نهضت شيخ محمد خياباني و مطرح نشدن آن در يک قرن‌گذشته تشريح کرد: مخبرالسلطنه بعد از به خاک و خون کشيدن نهضت آزاديستان، در دوره‌ي رصاخان چندين بار نخست وزير و وزير شد و همين امر سبب گشت که ياران شيخ شهيد نتوانند نتوانند واقعيات نهضت او را براي جامعه تبيين کنند، هر چند که بعد از شهادت شيخ ملک الشعراي بهار سرود که " گر خون خياباني مظلوم بجوشد/ سرتاسر ايران گفت سرخ بپوشد" و نمايندگان مجلس چهارم، در مواجهه با مشيرالدوله و مخبرالسلطنه، اين دو را "قاتل" مي ناميدند.عزيزي راد با تاکيد بر اينکه شيخ محمد خياباني، شخصيتي اخلاقي و موعظه محور داشت و رويکردهاي نظامي در افکار و آراء وي جاي نداشت، گفت: اين نهضت رنگ و بوي نظامي نداشت و حتي منتقدان، شيخ را به دليل غيرنظامي بودن اين نهضت سرزنش مي‌کردند.
اين پژوهشگر تاريخ مطبوعات با بيان اين‌که حسين فرزاد از فرهنگيان سال 1320 مجموعه نطق‌هاي شيخ محمد خياباني را جمع آوري کرد، گفت: با توجه به مطالب جمع آوري شده، از نطق‌هاي شيخ محمد خياباني، نمي‌توان سخناني مربوط به مفاهيم چپ پيدا کرد.وي با بيان اين‌که روزنامه‌ي تجدد، جايگاه فوق العاده‌اي در تاريخ مطبوعات ايران دارد، گفت: جريان شعر نو و نقد ادبي براي نخستين بار در ايران در اين نشريه مطرح شد و گردانندگان "تجدد" در موضوع شعر نو، مقابل مال الشعرا و يارانش در مجله "دانشکده" صف آرايي و مباحث جدي در باب ضرورت در انداختن طرح نويي در ادبيات فارسي مطرح کردند.پژوهشگر تاريخ مطبوعات با بيان اين‌که لب کلام شيخ محمد خياباني، ايران و اعتلاي آن بود، گفت: نشريه "آزاديستان" با انتشار تنها چهار شماره در آن دوران، غوغايي برپا کرد؛ اين مجله در عمر کوتاه خود تاثير بسيار زيادي در حوزه آزادي بيان و فعاليت‌هاي مطبوعاتي و نقد ادبي ايران زمين بر جا گذاشت و اصول جديد نقد ادبي در آن بنيان گذاشته شد.

منبع :