جنب مسجد رحمانيه واقع در کوچه رحمانيه اردبيل ديوار آجري بالا آمده و کارگران مشغول کارند. از لابه لاي در نيمه‌باز مي‌توان بوي تاريخ را به مشام کشيد. اينجا حسينيه مجتهد است. قديمي‌ترين حسينيه احداث شده در شهري که به شهر حسيني شهرت يافته است.

اينجا حسينيه اي است که علاوه بر کارکردهاي مذهبي و تربيتي، زماني به محل مبادله مهم‌ترين اسناد سياسي و شکل گري مشروطه در اردبيل تبديل شد. پنجره‌ها به خاطر تعميرات کارگران زير گردي خاکستري به خواب رفته‌اند. اما دستي که به دروديوار تاريخ بکشي هوشيار مي‌شود و بيدار. اينجا، حسينيه مجتهد 150 سال بعد از احداث توسط ميرزا محسن آقا مجتهد اردبيلي، تنفس سنگيني دارد. سنگيني که غبار و گرد فراموش‌شدگي را گواه مي‌دهد.

*محل شکل‌گيري مرکز عزاداري‌هاي اردبيل در عهد ناصري

حسينيه مجتهد در دو هزار و 500 متر مربع در عهد ناصري نزديک به 150 سال قبل احداث شد. اين بنا يکي از اعجازهاي معماري استان اردبيل و شمال غرب کشور محسوب مي‌شود که به تعبير پژوهشگران در گروه حسينيه‌هاي تاريخي نادر در سطح کشور است که محل تحولات و حوادث فرهنگي، تاريخي، اجتماعي و سياسي نيز بوده است. ساختمان اصلي در زميني به ابعاد 60 در 30 متر احداث شده که حياط آن با ابعاد 30 در 40 متر در بخش‌هاي شرقي و جنوبي و غربي به وسيله طاق‌نماهاي دو طبقه به عرض تقريبي دو متر و طول سه متر محصور شده است.

طاق‌نماهاي طبقه اول با سقف چوبي و طاق‌نماهاي طبقه دوم که به وسيله راهروهاي مياني کلاً به همديگر مرتبط مي‌شوند با طاق‌هاي ضربي با مصالح سنگ و خشت و آجر ساخته شده‌اند. که در موقع شبيه درآوردن اين طاق‌نماها و محوطه حياط و سقف بنا و ساختمان‌هاي شمالي در حدود چهار هزار نفر را در خود جاي مي‌دادند. به گفته پژوهشگر تاريخ اردبيل در قسمت شمال محوطه، ساختمان دو طبقه به مساحت تقريبي 400متر مربع قرار دارد که شامل اتاق‌هاي نشيمن و آشپزخانه و شربت خانه و يک باب حياط‌خلوت و تالارهاي حسينيه  است.

محمود محمد هدايتي گفت: از نکات جالب‌توجه اين ساختمان تعبيه توالت در طبقه فوقاني ساختماني با مصالح محکم آن روز است که در ساختمان‌هاي آن دوران سابقه ندارد. وي تأکيد کرد: اين ساختمان بر اساس قرينه‌سازي احداث شده است. در وسط دو باب تالار تو در تو که در ابتدا دو طبقه احداث شده بود و در سال 1318 قمري سقف مياني برداشته و تبديل به دو باب تالار يک طبقه شده است. به گفته هدايتي تالار جلو در سمت جنوبي خود با سه باب ارسي‌هاي سه‌دهنه که قسمت فوقاني آنها با طرح‌هاي اسليمي تزئين داده و آيات قرآني بر شيشه‌هاي رنگين آن نقش بسته است و در ميان هر دو دهنه يک قطعه آيينه تمام‌قد با عرض يک متر قرار گرفته است با حياط حسينيه و در سمت شمال خود با يک باب ارسي هفت دهنه با تسمه‌هاي زنجيري و گرانيگاه‌هاي فلزي براي بالا و پائين بردن آنها و حفظ تعادل ارسي‌ها در هر مقطع از ارتفاع با تالار عقب مرتبط شده و تالار عقبي نيز در حد شمال خود با يک ارسي شش دهنه با حياط‌ خلوت مرتبط است.

*شکل‌گيري حسينيه مجتهد با هدف عزاداري امام حسين (ع)

در حسينيه مجتهد و ساختمان‌هاي جنب آن در ماه محرم و صفر روزها از مهمانان و تماشاگران شبيه پذيرائي مي‌شد و شب‌ها سفره احسان و اطعام براي تمام طبقات مردم گسترده مي‌شدبه گواه تاريخ حسينيه مجتهد را فردي به نام  ميرزا محسن مجتهد احداث کرده است. وي در سال 1219 هـ. ق  در اردبيل متولد شد. پدرش حاج عبدالله تاجر بود و در سراي حاج احمد، تجارت مي‌کرد. او سه پسر داشت که محسن دومين آنها بود. محسن در دهه سوم عمر از تجارت پدر روي برگرداند و راه تحصيل پيش گرفت. بعد از فوت پدر ميرزا محسن که تحصيلات ديني را نيز پشت سر گذاشته بود به تجارت بازگشت و حسينيه مجتهد را احداث کرد.

پژوهشگر تاريخ اردبيل در خصوص مراسمات برگزار شده در اين مکان تصريح کرد: در حسينيه مجتهد و ساختمان‌هاي جنب آن در ماه محرم و صفر روزها از مهمانان و تماشاگران شبيه پذيرائي مي‌شد و شب‌ها سفره احسان و اطعام براي تمام طبقات مردم گسترده مي‌شد که در پايان مراسم ذکر مصيبتي به وسيله وعاظ برجسته شهر نيز برگزار مي‌شده است. هدايتي با تأکيد به وجود مستندات تاريخي از فعاليت‌هاي اين حسينيه، تصريح کرد: در طول ماه‌هاي محرم و صفر نزديک به پنجاه فقره شبيه به وسيله شبيه‌خوانان به صحنه نمايش درمي‌آمد. اين امر خود موجب تربيت شبيه‌خوانان و بازيگران ماهر براي اجراي شبيه شده است.

*هشت سال به خود رهاشدگي حسينيه

تاريخ درخشان حسينيه مجتهد که تمامي کهن‌سالان اردبيلي از آن خاطره‌ها در ذهن دارند در سال‌هاي معاصر چندان دلخوش نيست. به گفته يکي از نوادگان ميرزا محسن مجتهد، وي وصيت کرده بود که توليت اين ساختمان به يکي فرزندان وي که حوزه ديده است، سپرده شود. بناي حسينيه مجتهد اردبيل به شماره 1887 در سال 76 به ثبت ملي رسيده و به تعبيري يک دهه بعد از ثبت ملي فراموش شده است و عملاً هيچ مراسمي در آن برگزار نمي‌شد.

محسن دلجو تصريح کرد: با اين وجود حسينيه هشت سال بدون متولي بود و بنده بعد از مدت‌ها دوندگي توانستم توليت حسينيه را از آن خود کنم. تأسف و تأثر آن زماني است که همه‌ساله در اين حسينيه مراسم طشت گذاري محله سرچشمه انجام مي‌شده و خيل عظيم مشتاقان به دليل بي‌توجهي به اين بناي تاريخي و وقفي سال‌ها نتوانستند مراسم طشت گذاري را برگزار کنند تا اينکه امسال با وسايل اماني به دليل انتقال اسباب حسينيه به ميراث فرهنگي جهت نگه‌داري، مراسم طشت گذاري برگزار شد.

بعد از ثبت ملي به دليل قوانين و مقررات ميراث فرهنگي حق دخالت در بنا از صاحبان و بازماندگان نيز گرفته مي‌شود تا اينکه تا سال قبل زماني که محسن دلجو توليت بنا را به دست مي‌گيرد به پاس احترام به جد خود و اهميت اين بنا و از محل درآمد موقوفات آن نسبت به تعمير و بهسازي اقدام مي‌کند. دلجو تصريح کرد: بنده ريالي از هيچ نهاد دولتي براي تعمير اين مجموعه دريافت نکردم و تمامي هزينه‌هاي مرمت و بهسازي از موقوفات بنا تأمين مي‌شود.

وي افزود: از سمت شرق درختکاري و از سمت غرب احداث ساختمان موجب تعرض 500 متري از هر طرف به محدوده بنا شده بود که دادستاني حکم به حق بودن ادعاي ما را صادر کرده تا دوباره زمين‌هاي حسينيه به آن بازگردانده شود. توليت حسينيه مجتهد اضافه کرد: علاوه بر اين موقوفات حسينيه را احيا کرديم تا از محل درآمد آن حسينيه که سال‌ها به حال خود رها شده بود را مجدداً احيا کنيم.

*تلگراف‌هاي مشروطه در ابتدا به حسينيه مي‌رسيد

تلاش براي جويا شدن نظرات اداره کل اوقاف و امور خيريه استان اردبيل در خصوص اين بنا بي نتيجه ماند؛ اين در حالي است که به گفته پژوهشگر تاريخ اردبيل در زمان رونق، حسينيه مجتهد بزرگ‌ترين حسينيه شمال غرب کشور بود و اولين انجمن ولايتي اردبيل در اين حسينيه تشکيل شد. 

هدايتي تأکيد کرد: تلگراف‌هاي مشروطه از جمله تلگراف آيت‌الله آخوند خراساني از نجف به ميرزا عبدالله مجتهد اردبيلي به عبارتي پدرزن حاج بابا خان اردبيلي مشروطه‌خواه، به اين مکان ارسال شده و در واقع حسينيه مجتهد، خانه مشروطيت اردبيل است. در عين حال توليت حسينيه مجتهد در اين خصوص گفت: نوادگان مجتهد، به دليل ارتباط با آخوند خراساني تلگراف‌هاي مشروطه را در اين مکان دريافت مي‌کردند. به گفته دلجو چهار صندوق بزرگ چوبي از نامه‌هايي که اغلب مراودات مربوط به مشروطه است، وجود دارد که در نزد يکي از نوادگان ميرزا محسن نگه‌داري مي‌شود. 

*آرزوي نوادگان ميرزا محسن برپايي موزه تعزيه است

نواي شبيه‌خواني‌ها و عزاداري‌ها که سفارش و وصيت ميرزا محسن مجتهد بود مدت‌ها است در حسينيه فراموش شده مجتهد به گوش نمي‌رسد. دلجو معتقد است تعميرات اين بنا حداقل سه سال زمان نياز دارد و پس از آن به دليل اشيا تاريخي متعدد در بنا، مي‌توان موزه تعزيه را در آن راه‌اندازي کرد. وي افزود: علاوه بر اينکه شمشير شاه‌عباس، يراق‌آلات نقره اسب  ترمه‌هاي گران‌بها و ادوات شبيه‌خواني به صورت اماني در ميراث فرهنگي استان نگه‌داري مي‌شود و بعد از اتمام تعميرات به بنا بازگردانده خواهد شد، روساي محلات شش‌گانه نيز اعلام  آمادگي کرده‌اند بعد از ايجاد موزه تعزيه، اشيا و آثار عتيقه عزاداري محلات را در موزه جاي دهند.  

به گزارش عصرآذربايجان به نقل از مهر  توليت حسينيه مجتهد به خريد هزار متر زمين مجاور حسينيه جهت راه‌اندازي موزه تعزيه اشاره کرد و  همچنين خواستار تغيير در نحوه عزاداري‌هاي امام حسين (ع) شد.  وي افزود: عزاداري‌ها نيازمند دخالت فرهنگي است و بعد از احياي اين بناي تاريخي در نظر داريم عزاداري اصيل و مطلوب در آن برگزار شود.