پناه خانين روحو، شوشا

بولگه لر سرويسي: شوشا-نين دا، قاراباغ‌-ين دا تاريخي اولو اجداد ساييلان »پناه خانين« آدي ايله باشلايير. شوشا-نين تاريخي، اصلينده، پناه خانين روحونون تاريخي‌دير.

يازان: روستم کمال

کؤچورن: شبنم توحيدي

بولگه لر سرويسي: شوشا-نين دا، قاراباغ‌-ين دا تاريخي اولو اجداد ساييلان »پناه خانين« آدي ايله باشلايير. شوشا-نين تاريخي، اصلينده، پناه خانين روحونون تاريخي‌دير. پناه خان 18- 19 يوزايل‌لر قاراباغ‌ اينساني‌نين دوشونجه‌سينده »ايلک اجداد«، اونون ياشاديغي دؤور»ايلک زامان«، »ميفيک زامان«، شوشا ايسه ساکرال (مقدس) و »ايلک مکان« ايدي. اونا گؤره ده تاريخچي‌لر، سالنامه‌چي‌لر حاقلي اولاراق اونون آديني اجداد کولتو (فرقه) سيستئمينده يئرلشديريرلر، قاراباغ‌ دؤولتي کولتونون اساسيندا محض پناه خان کولتو دورور. يادداشيميزداکي پناه خان ميف‌ين وارليغي، اصلينده، تاريخي حقيقتين وارليغي‌دير. روس فيلسوفو آ.ف.لوسئف قئيد ائدير کي، »ميف گئنيشلنديريلميش آددير. پناه خانين آدي ايله آرتيق يادداشدا قالان تاريخي حاديثه‌لر ميفيک‌لشير«
 توپلومون ثابيت‌ليييني و کولتورونو اؤزونده بيرلشديرن ميفولوژي قهرمان اولوب، عدالت‌لي قانونلار و يا سوسيال تأسيسات‌لار ياراديبدير.
پناه خان »مودريک قوجا« آرخئتيپي‌نين (نمونه الگو) و مقدس انرژينين داشيييجي‌سي کيمي خانليقدا، بوتون اطراف‌لاردا نيظام- هارمونييانين گارانتي ايدي. او، قاراباغ‌ کوسموسونو ياراتدي، خانليغين پوزولموش ساهمانيني برپا ائتدي.
پناه خان ميفولوژي قهرمانا خاص اولان صفت‌لري و ايشلري يئرينه يئتيريب: قالالار تيکيب، ميرزه جمال يازير کي، »… مشورتدن سونرا، کبيرلي ماحالي ايچينده اولان بايات قالاسي‌نين اساسي قويولدو. قيسا بير زاماندا مؤحکم حاصار و خندق دوزلديلدي، بازار، حامام، مسجيد تيکيلدي، خان بوتون عايله‌سيني، قوهوم‌لاريني و ائل بؤيوک‌لرينين اهل- عياليني اورايا توپلادي. اطرافدا اولان جماعات حتتا خانين ترقي‌سيني، اونون رفتار و محبتيني ائشيدن تبريز و اردبيل ولايت‌لرينين بير چوخ اهاليسي و صنعتکارلاري بئله اؤز عايله‌لري ايله بيرليکده گليب بايات قالاسيندا يئرلشديلر«
پناه خانين اؤلوموندن سونرا تاختا اوتوران سئويملي اوغلو ابراهيم‌خليل خان دا روس‌لارين آياغي قوتسال تورپاغيميزا ده‌ينه قدر، اجداد کولتونون قورويوجوسو کيمي، آتاسي‌نين مؤحتشم ايشلريني داوام ائتديردي: »بئله کي، هر يئرده ائلات کؤچوروب، اؤز باشينا جمع ائديب و بيره بئش آرتيق پناه خاندان حؤکمرانليق ائديب و يئني‌دن قالاني بؤيودوب، و اوچ يئردن قاپي قويدوروب…« (باهارلي)
پناه خانين حياتي بير ماجرا رومانينين مؤوضوعودور. خراسان‌دان، نادير شاهين اليندن قاچيب قاراباغا گلسن، بورادا بير دؤولتين – خانليغين اساسيني قوياسان و دوشمن‌لرله قابليت‌له ساواشاراق وارليغيني قوروياسان، شوشا کيمي مؤعجزه شهر سالاسان… دوغرودان دا، بو تانري سيرري‌دير…شهرين سالينماسي قوتسال مکانلا زامانين وحدتينده مومکوندور. »ميرچا الياده« دئيير کي، هر يئني مسکونلاشما »معين معنادا ياراديليشين تکراري‌دير.«
اصلينده، هر سالينان شهر، تيکيلن هر ائو دونيانين مرکزينده دايانير.شوشا دا دونيانين مرکزي کيمي دوشونولور.
پناه خانين شوشا-ني يورد يئري کيمي، وطن کيمي سئچمه‌سينده قوروجولوق و قورويوجولوق ايشلري ده آشکار گؤرونور.
ميفولوژي دوشونجه‌ده مکان مودئلي‌نين اساسيني »وطن« آنلاييشي تشکيل ائدير. حماسي وطن بير قايدا اولاراق، دونيا مودئلي‌نين شاقولي (عمودي) و افقي پلان‌لارينين کسيشدييي يئرده – اورتا نؤقطه‌ده يئرلشير. قهرمان بورادان دؤرد طرفه و آشاغي- يوخاري استقامت‌لرده حرکت ائده‌رک، فعاليتيني گئرچک‌لشديرير. ميفولوگييادا اولدوغو کيمي، حماسي مکانين مودئلينده ده يئر اوزو ايلين مقدس مرکز اطرافيندا متحدالمرکز دايره‌لر شکلينده نيظاملانير. قبيله‌يه، طايفايا عاييد اراضي (»دوغما وطن«) مقدس مشخصه داشيييب‌دير (قوتسال‌دير): بو اراضي »ميستيک انرژي‌نين« يوکسک سويه‌ده اولدوغو خصوصي بير مکاندير (آ.آجال‌اوغلو). شوشا قالاسي دا متحدالمرکز فورمادادير. تورک داستان‌لاريندا «اوغوز ائلي«، »چنلي‌بئل«، »خان آلتاي«، »چيدئلي بايسون« و… کيمي حماسي وطن آدلاري بو سيراداندير.
بو، داستان قهرماني‌نين اؤز ائليني- گونونو، توپلومونو يئني‌دن باشينا ييغيب اونلاري قوروما غريزه‌دن ايره‌لي گلير. چنلي‌بئل کيمي، شوشا دا »اوجا داغ باشيندا« (آ. حاق‌وئردي‌يئو) يئرلشير. »شوشا دنيز سويه‌سيندن 1800-2000 مئتر يوکسک‌ليکده‌ اولان و اوچ طرفدن طبيعي مودافيعه‌سي اولان، مئشه‌لرله اؤرتولموش، بير طرفدن اوچوروم، ديگر طرفدن سيلديريم قايالارلا (صخره‌هاي شيب‌دار) احاطه اولونموش بير يئرده برقرار اولور«. سالنامه‌چي يازير کي، خانين (پناه خانين) بير نئچه نفر بيليجي و معلوماتلي آدام گئديب، قالانين يئريني و اطرافيني يوخلادي. قالانين ايچينده ايکي- اوچ بولاق‌دان باشقا آخار سو يوخ ايدي. بو بولاق‌لارين سويو ايسه قالا جماعاتينا کفايت ائتمزدي. اونا گؤره دومان گلن يئرلرده قويو قازديريب، معين ائتديلر کي، بورانين بير چوخ يئرلرينده سو قويولاري قازماق مومکوندور.بو خبري مرحوم پناه خانا چاتديرديلار. خان سئوينه‌رک، بير نئچه نفر اؤز ياخين آدامي‌يله بورايا گلدي يئرله تانيش اولوب، عزم‌له قالانين اساسيني قويدو. ديگر روايته گؤره، قالا اوچون يئر سئچيمي مؤوجود سياسي دورومون غيري- ثابيت‌لييي ايله باغلي اولوبدور. پناه خانين ايش‌گوذار (کسب و کار)، باجاريقلي آداملاري ييغيشيب اونا مصلحت گؤرورلر: »بيز گرک داغلارين ايچينده، مؤحکم و کئچيلمز يئرده ائله بير ابدي و سارسيلماز قالا تيکه‌ک کي، اونو دوشمن بئله موحاصره ائده بيلمه‌سين. قالانين بير طرفي داغلاردا اولان ائل‌لرين اوزونه دايما آچيق اولمالي و ماحال‌لارلا رابطه‌ميز، علاقه‌ميز (بير آن بئله) کسيلمه‌مه‌لي‌دير«.کوراوغلو و آتاسي علي کيشي ده چنلي‌بئلي بو جور سئچميشدي: «رؤوشن گئتدي داغلاري، داشلاري، دوزلري اندر- دؤندر ائله‌دي. آخيردا بير داغا چاتدي. گؤردو داغين بير طرفينده بير اوجا سيلديريم داشلي، ال‌چاتماز قالا وار. آما قايا ائله بير قايادير کي، ايگيد ايسته‌يير اوستونه چيخسين. رؤوشن قايانين دؤرد طرفيني دولاندي. گؤز گزديردي. ال توتان بير يئر تاپا بيلمه‌دي. آخيردا بئليندن کمنديني آچيب قايايا آتدي، مين انواع- مصيبتي‌نن قايايا ديرماشدي. باخدي کي، بورا ائله منظر، لاله‌زار يئردي کي، داي نه دئييم. گول گولو چاغيرير، بولبول بولبولو، ائله بيل سيلديريم قايانين اوستونده بير باغچا شکيلي چکيليب، يئتميش ايکي قلم‌نن يئتميش ايکي رنگ وورولوب. قوجا کهنساله بير آغاج گؤردو. ياخين گليب باخدي کي، وآللاه، قوشابولاق قايناييب گؤز ياشي کيمي آخيب اطرافي سود گؤلونه دؤندرير. … کوراوغلو آتاسيني قوشابولاغين يانيندا دفن ائله‌ييب، او گوندن چنلي‌بئلده يورد سالدي» (»کوراوغلو«).
»کوراغلو«نون آ.خودزکو واريانتيندا دئييلير: »آز بير مدت‌ده بالاجا شاملي‌بئل کندي 800 عايله‌لي بير شهره چئوريلدي«.
پناه خان شوشا قالاسي، م.پ.واقيف‌ين تعبيري ايله دئسه‌ک،»شيشه داغيندا« سالير. سونرا پناه خان اؤز عايله‌سي اوچون اوجا عمارت‌لر و گئنيش بينالار سالديردي. هونرلي اوستالار، صنعت صاحيبي و ايش‌بيلن معمارلار حاصار، بورج و ديوار چکديلر. او ديوارلارين آثاري، بعضي يئرلرده ايندي ده دورور. (ميرزه آدي‌گؤزل‌بي)
خراسان استقامتينده حرکت ائديب، اوزاق سرخس‌دن گلن قاراباغلي‌لاري قارشيلاييب اونلار اوچون قيسا مدت‌ده ياشاييش شرايطي يارادير. ميرزه جمال جوانشير يازير: »نادير شاه طرفيندن خراسانا کؤچورولموش جوانشير و باشقا ائل‌لر اؤزباشينا بوتونلوکله اورادان کؤچوب، ولايت‌لرينه گلمکده‌ديرلر. پناه خان يانيندا اولان آداملارلا بيرليکده قاراباغ‌ ائل‌لريني قارشيلاماق اوچون ايران و آذربايجان سرحدينه قدر گئتدي. (اونلار) قاراباغ‌ تورپاغينا داخيل اولدولار. هر کس اؤز اول‌کي يوردونا گئديب راحاتلاندي...« آردي وار

منبع :