رد پاي پرنسس يوناني در محبوب‌ترين پارک تاريخي تبريزي‌ها

گروه تاريخي: بعيد به نظر مي‌رسد که پشت تاريخچه ايجاد معروف‌ترين و محبوب‌ترين پارک تبريز، ماجرايي عاشقانه باشد، اما جالب است بدانيد که اگر دسپينا خاتون، پرنسس يوناني و همسر حسن پادشاه آق قويونلو، افسرده نمي‌شد و حوصله‌اش بعد از آمدن به تبريز سر نمي‌رفت، شاهگلي تبريز هم ساخته نمي‌شد.

گروه تاريخي: بعيد به نظر مي‌رسد که پشت تاريخچه ايجاد معروف‌ترين و محبوب‌ترين پارک تبريز، ماجرايي عاشقانه باشد، اما جالب است بدانيد که اگر دسپينا خاتون، پرنسس يوناني و همسر حسن پادشاه آق قويونلو، افسرده نمي‌شد و حوصله‌اش بعد از آمدن به تبريز سر نمي‌رفت، شاهگلي تبريز هم ساخته نمي‌شد.

پارک شاهگلي تبريز که نامش بعدها به ائل‌گلي تغيير داده شد، نه تنها براي تبريزي‌ها، بلکه براي تمامي گردشگراني که تبريز را براي سفر انتخاب مي‌کنند، آشنا بوده و مي‌توان از اين پارک به عنوان تنها پارک بزرگ با کاربري‌هاي چند منظوره و موردپسند نسل‌هاي مختلف ياد کرد که خاطرات زيادي را براي مردم آذربايجان شرقي به ويژه اهالي تبريز رقم زده است؛ هر يک از تبريزي‌ها دست کم يک عکس يادگاري در عمارت شاهگلي يا در مقابل استخر آن دارند و گرفتن عکس بعد از کاشت لاله‌ها در اين پارک به رقابتي تبديل شد که همه براي ثبت عکس از هم پيشي مي‌گرفتند، استخر بزرگ اين پارک که رد پاي پرنسس رومي در ايجاد آن ديده مي‌شود، در لطافت هوا و مورد پسند بودن آن نقش پررنگي دارد، استخري که يخ بستن آن در فصل زمستان هم جذابيت خاصي براي مسافران دارد.
در منابع مختلف نوشته شده است که  شاه ‌گلي (به معني درياچه بزرگ) تا پيش از روي ‌کار آمدن صفويان، بزرگترين منبع ذخيره آب جهت آبياري باغ‌هاي مناطق شرقي تبريز تا دروازه تهران و تپلي‌باغ بوده ‌است که در دوران حکومت صفويان، تمام شن و ماسه و نخاله‌هاي موجود در محوطه داخلي درياچه فعلي خالي شده و ديواره‌اي سنگي به دور آن کشيده شد، در دوران قاجار خيابان‌هايي در پيرامون استخر شاه‌گلي جهت عبور و مرور احداث شد و درختان درخت تبريزي، بيد مجنون و گل‌هاي اطلسي متعددي در چندين رديف جهت تزئين گردشگاه و پاکي آب و هوا در جوار اين معابر کاشته شد؛ شاه‌گلي در دوران پهلوي به شهرداري تبريز واگذار شد تا به يک گردشگاه عمومي تبديل شود.
 سيد باقر کاظمي (مهذب‌الدوله)، استاندار وقت آذربايجان شرقي، نخستين تعميرات اساسي را در محوطه اين گردشگاه انجام داد. عمارت کلاه‌ فرهنگي هشت ضلعي در مرکز استخر وجود دارد که امروزه به ‌صورت يک تالار پذيرايي مورد استفاده قرار مي‌گيرد و به کاخ شاه گلي مشهور است، اين بنا پيشتر ساختماني خشتي بود که در سال 1346 تخريب شد و با همت شهرداري تبريز و استانداري، جاي خود را به يک ساختمان زيبا و مقاوم داد.درياچه? شاه گلي با 5.5 هکتار وسعت، گنجايش 720 هزار متر مکعب آب را دارد، نام اين درياچه پيش از انقلاب، شاه‌گلي(درياچه بزرگ) بود که پس از انقلاب اسلامي ايران به ائل‌گلي (درياچه مردم) تغيير نام داد، اما به عقيده بهروز خاماچي، مورخ، کلمه »شاه« در اين جا به معني شخص شاه نبوده و به معني »بزرگ و باعظمت« است.  يکي از شعبه‌هاي رودخانه ليقوان که از نزديکي روستاي چاوان مي‌گذرد، به‌صورت جويباري کوچک از سمت جنوب‌شرقي درياچه شاه‌گلي وارد آن شده و آب آن را تأمين مي‌کند و تپه نسبتا بلندي در بخش جنوبي درياچه شاه‌گلي قرار گرفته که جنگل‌کاري شده و آبشارهاي مصنوعي متعددي از اين تپه به سمت داخل درياچه سرازير مي‌شود، همچنين از ضلع جنوبي درياچه تا مرکز آن و محل کاخ شاه‌گلي، خياباني کشيده شده که عمارت کلاه ‌فرنگي را به‌صورت يک شبه‌جزيره درآورده ‌است.«
تا اينجاي ماجرا هيچ نشاني از بانيان ايجاد اين استخر و عمارت نبوده و مطالب موجود به اقدامات و تاريخچه‌ بعد از احداث شاهگلي اشاره مي‌کنند؛ عمارت کلاه فرنگي و استخر شاهگلي به دستور اوزون حسن آق قويونلو و براي فراغ بال دسپينا خاتون ساخته شده است، کندن استخر و تپه‌هاي حاصل از خاک آن و سيستم تامين آب آن هم داستان جالبي دارد که بر جذابيت داستان مي‌افزايد، روايت زير بخشي از اظهارات کريم ميمنت‌نژاد، تبريز شناس است که به داستان ازدواج اوزون حسن با پرنسس يوناني و چگونگي ساخت اين مجموعه اشاره مي‌کند:
دسپينا کاترين يا دسپينا خاتون
»پس از دوره‌ي قراقويونلوها به عنوان دوره‌ي اول ترکمانان تبريز که جهانشاه معروف‌ترين شاهشان بود، به دوره آق قويونلوها مي‌رسيم که اوزون حسن يا حسن پادشاه، موسس آن بود، اين پادشاه با توجه به همسايگي با امپراطوري عثماني با ژان چهارم، شاه ترابزون، وصلتي انجام داده و دختر او را که مسيحي و بسيار زيبارو بود به همسري مي‌گيرد و دختر ژان چهارم معروف به دسپينا کاترين در تبريز دسپينا خاتون ناميده مي‌شود، اين دو صاحب چهار فرزند مي‌شوند که معروف‌ترين آن‌ها مارتا، مادر شاه اسماعيل صفوي بود که بعدها نامش را به حليمه تغيير دادند. امپراطوري ترابزون در اقليمي متفاوت و در کنار دريا قرار داشت و همين باعث شد تا پرننس داستان ما بعد از جدا افتادن از وطنش و به دليل تفاوت اقليم تبريز با ترابزون احساس غربت کرده و شکايتش را پيش اوزون حسن برد و پادشاه هم براي از بين بردن احساس رخوت و غربت دسپينا خاتون، نزديک‌ترين جا به تبريز را انتخاب کرد که اين منطقه بعد از اقدامات حسن پادشاه و آباداني به قريه‌ي شاهگلي تبديل شد.
تامين آب استخر شاهگلي با »شاه اَرخي«
استخري به وسعت زياد در شاهگلي ايجاد شده که خاک‌هاي حاصل از کندن استخر را در ضلع جنوبي آن به صورت پلکاني انباشته و به باغ تبديل کردند و  عمارتي در مرکز اين استخر مانند کاخ هشت بهشت واقع در صاحب آباد تبريز بنا کردند، اما مهم‌ترين کار تامين آب اين استخر بزرگ بود، نهر شاهي به طول 22 کيلومتر که شاخه‌اي منشعب از ليقوان چايي (رود ليقوان) بود براي تامين آب شاهگلي به معني استخر بزرگ در نظر گرفته شد که در برخي نقاط از زير و روي زمين و در برخي نقاط به صورت تونل از دل کوه رد شده و به استخر مي‌رسيد، اين سرمايه براي تبريز بسيار ارزشمند بود که متاسفانه جريان آب جاري شده از اين رود به شاهگلي در جريان شهرک‌سازي و عمليات‌هاي عمراني شهرک خاوران قطع شد و انتظار مي‌رود شهرداري تبريز هر چه زودتر نسبت به احياي مجدد آن اقدام کند، سر ريز اين استخر که در جنوب شرقي تبريز و بلادست احداث شده بود، تمامي باغ‌هاي اطراف تبريز را آبياري مي‌کرد و اين نشان مي‌دهد که احداث اين استخر مهندسي شده بود و به عنوان منبع ذخيره آب براي باغ‌هاي اطراف تبريز طراحي شده بود. منطقه شاهگلي از زمان آق قويونلوها و صفويه تا اواخر دوران قاجارمنطقه‌اي خصوصي و پادشاهي و تفرجگاهي سلطنتي بود و مرمت‌ها و احداث‌هايي در آن منطقه انجام شده بود، اما بعدها عمومي شد و در دسترس مردم قرار گرفت.
عمارت شاهگلي دو طبقه شد
عمارت شاهگلي که در يک طبقه ساخته شده بود، با وجود مرمت‌هايي که قهرمان ميرزا در دوره قاجار انجام داده بود، در دوره آقاي وارسته، شهردار خوشنام تبريز و در اواخر دهه چهل و بنابه نوشته خود او در کتاب خاطراتش تحت نظر هوشنگ سيهون، تبديل به عمارت کلاه فرنگي در دو طبقه مي‌شود، اين بنا هم اکنون هم در حال تعمير بوده و اميد است مسائل مربوط به حفظ هويت و اصول مرمتي در احياي اين بنا حفظ شده و بر قدمت تاريخي اين بنا تاکيد بيشتري شود.«بر اساس اين گزارش، آخرين اخبار نشان مي‌دهند که مرمت عمارت کلاه فرنگي شاهگلي تبريز به پايان رسيده است، احمد حمزه‌زاده، مديرکل ميراث‌فرهنگي، گردشگري و صنايع‌دستي آذربايجان شرقي در اين خصوص از مرمت و بازسازي عمارت تاريخي ائل‌گلي توسط سازمان سيما و منظر شهرداري تبريز خبر داده و گفت: عمارت ائل‌گلي از جمله بناهاي ارزشمند است که به عنوان نگين تاريخي تبريز شناخته شده و حفاظت و مرمت آن همواره مورد توجه اين اداره‌کل و همچنين سازمان سيما و منظر شهرداري تبريز قرار گرفته است. عمليات مرمت و حفاظت از عمارت تاريخي ائل‌گلي تبريز طي ماه‌هاي اخير توسط سازمان سيما و منظر شهرداري تبريز با همکاري متخصصان و هنرمندان برجسته استان انجام شده است و عمليات مرمت و بازسازي عمارت ائل‌گلي با موفقيت به اتمام رسيده و در مرحله بعد آموزش نيروي انساني در دستور کار اين سازمان قرار گرفته است که بايد در راستاي ارتقا سطح ارائه خدمات آموزش‌هاي لازم براساس استانداردهاي روز دنيا انجام پذيرد تا گردشگران با حضور در اين عمارت فاخر از خدمات ويژه‌اي برخورد شوند.به نظر مي‌رسد شهرداري تبريز هنوز برنامه‌اي براي احياي نهرشاهي يا »شاه اَرخي« ندارد، چرا که آخرين اخبار و وعده‌ها به قبل از تغيير نام سازمان پارک‎ها و فضاي سبز شهرداري به سازمان سيما، منظر و فضاي سبز شهرداري تبريز در سال 94 بازمي‌گردد که محمد حسين حسن‌زاده، مديرعامل وقت سازمان پارک‎ها و فضاي سبز تبريز در آن از برنامه‌ريزي‌ها براي تامين آب استخر ائل‌گلي از طريق نهر شاهي خبر داده و گفته بود: «هويت فرهنگي و تاريخي نهرشاهي نيز حفظ مي‌شود. با هماهنگي‌هاي صورت گرفته از طريق شرکت آب منطقه‌اي و شرکت آب و فاضلاب تبريز دستور احياء نهرشاهي صادر شده است و مشکلات مربوط به اين قسمت از طريق سازمان پارک‌ها و فضاي سبز تبريز پيگيري مي‌شود؛ کوره‌ها و قنات‌هاي موجود در ايجاد و احداث بزرگراه نبي اکرم(ص) تخريب شده و از سال 87 تامين آب با فشار به چاه‌هاي ائل گلي تامين مي‌شد که روش صحيحي براي منابع آبي نبود، متاسفانه اين مسير آبرساني از چند سال قبل تخريب شده و اقدامي براي بهبود وضعيت آن صورت نگرفته بود. کار اجرايي اين مسير در دو بخش انجام يافته که بخش نخست آن شامل اصلاح مسير روبازي است که شامل روستاي فتح آباد بوده و تا دره ي ليقوان ادامه خواهد يافت، همچنين در بخش ديگري اين طرح از طريق بازسازي و اصلاح کوره‌هايي که زمان احداث اتوبان تبريز- زنجان آسيب ديده بودند، مرمت خواهد شد. متاسفانه آب مورد نياز استخر ائل گلي طي چند سال گذشته از طريق چاه‌هاي موجود در منطقه تامين مي‌شد که همين موضوع علاوه بر هزينه‌هاي فراوان، ظلم بزرگي در حق منابع آبي زير سطحي اين منطقه به شمار مي‌رفت. طي دو سال گذشته اجازه نداديم آب استخر ائل‌گلي به حداقل برسد و از اين طريق آبروي شهر تبريز را حفظ کرديم.
به گزارش عصر آذربايجان به نقل از ايسنا،انتنظار مي‌رود شهرداري تبريز و شرکت‌هاي متولي آب تبريز براي جلوگيري از بحران آب و استفاده بيش از حد منابع آب زيرزميني براي تامين آب استخر ايل گلي تبريز، اقدامات لازم براي احياي نهر شاهي را در راس امور قرار دهند.

منبع :