چرا اعتراضات شکل گرفت، به خشونت گراييد و راه‌حل خروج از بحران چيست

گروه سیاسی:در بررسي اعتراضات اخير هر يک از رسانه‌ها به سهم خود رويکرد صاحب‌نظران در اين حوزه را جويا شده‌اند که در گزارش حاضر تلاش بر آن است به اختصار ديدگاه‌هاي تخصصي آن‌ها در چهار سطح ارائه و جمع‌بندي شود.

گروه سياسي:در بررسي اعتراضات اخير هر يک از رسانه‌ها به سهم خود رويکرد صاحب‌نظران در اين حوزه را جويا شده‌اند که در گزارش حاضر تلاش بر آن است به اختصار ديدگاه‌هاي تخصصي آن‌ها در چهار سطح ارائه و جمع‌بندي شود.

در سطح اول چرايي شکل‌گيري اعتراضات پس از ماجرا مرگ مهسا اميني بررسي مي‌شود. در سطح دوم، چرايي گرايش پيدا کردن اعتراضات به سمت خشونت و در سطح سوم، جمع‌بندي‌اي از تاثير اعتراضات بر رابطه ميان مردم و حاکميت ارائه مي‌شود. در بخش پاياني نيز اين مساله مورد بررسي قرار مي‌گيرد که راه‌حل گذار از بحران و مجموعه اقدامات پيشنهادي اين صاحب‌نظران به دولت چه بوده است. با گذشت سه هفته از جان باختن مهسا اميني، همچنان واکنش‌ها به ماجراي مرگ اين دختر 22 ساله ادامه دارد. در بيش از دو هفته گذشته واکنش‌ها به ماجراي مهسا اميني، علاوه بر محافل رسمي به صحنه خيابان‌ها نيز کشيده شده و در روز‌هاي گذشته شاهد برگزاري تجمعاتي در تهران و ديگر شهر‌هاي مختلف کشور بوده‌ايم.3 هفته از يک سو جناح دولتي تلاش کرده روايت خود از مرگ مهسا اميني را به جامعه بقبولاند و به تجمعات پايان دهد. از سوي ديگر، اين روز‌ها دامنه اعتراضات ابعادي فراتر از جان باختن اين دختر جوان پيدا کرده است. همين امر موجب شده که رسانه‌ها و البته صدا و سيماي ملي، با جويا شدن نظرات کارشناسان، متخصصان و فعالان سياسي ابعاد اين ماجرا را مورد واکاوي قرار دهند.در بررسي اعتراضات اخير هر يک از رسانه‌ها به سهم خود رويکرد صاحب‌نظران در اين حوزه را جويا شده‌اند که در گزارش حاضر تلاش بر آن است به اختصار ديدگاه‌هاي تخصصي آن‌ها در چهار سطح ارائه و جمع‌بندي شود. در سطح اول چرايي شکل‌گيري اعتراضات پس از ماجرا مرگ مهسا اميني بررسي مي‌شود. در سطح دوم، چرايي گرايش پيدا کردن اعتراضات به سمت خشونت و در سطح سوم، جمع‌بندي‌اي از تاثير اعتراضات بر رابطه ميان مردم و حاکميت ارائه مي‌شود. در بخش پاياني نيز اين مساله مورد بررسي قرار مي‌گيرد که راه‌حل گذار از بحران و مجموعه اقدامات پيشنهادي اين صاحب‌نظران به دولت چه بوده است.
چرايي شکل‌گيري اعتراضات
بدون ترديد، چرايي شکل‌گيري اعتراضات اخير اولين پرسشي است که از سوي افکار عمومي در باب تحولات اخير کشور مطرح شده است. در اين زمينه، علي شکوري‌راد، سخنگوي جبهه اصلاحات ايران و دبيرکل سابق حزب اتحاد ملت، در بررسي چرايي شکل‌گيري اعتراضات بر اين باور است که جان باختن خانم مهسا اميني سبب همه اين اعتراضات نيست، بلکه يک نارضايتي‌هاي انباشته وجود داشته که مرگ ايشان آن را شعله‌ور کرد. از ديدگاه او، در اين ميان »زن«، »جوان«، »شهرستاني«، »کُرد« و »اهل سنت« بودن پنج دليل عمده برجسته شدن ماجراي مرگ مهسا اميني بود که پتانسيل ويژه‌اي را براي تبديل شدن ماجراي او به نقطه‌اي براي آغاز تظاهرات اخير ايجاد کرد.
تقي آزاد ارمکي، استاد جامعه‌شناسي دانشگاه تهران، در گفت‌وگوي با جماران در تحليل علت شکل‌گيري اعتراضات اخير از وجود دو صفت »  ناآرام« و »ناهموار« بهره مي‌گيرد. از ديدگاه اين جامعه‌شناس، رخداد‌هاي اعتراضي اين بار کمي متفاوت با ماجراي 96 و 98 است. آن ماجرا يک مقداري به مسأله اقتصادي بر مي‌گشت و اينجا مسأله فرهنگي، اجتماعي و انساني است. چون منشأ اعتراضات اخير ترکيبي از زنان و جوانان با حمايت خانواده بوده، موجب شده که اين پديده فراگير شود و همچنان فراگيري آن ادامه پيدا خواهد کرد.
عماد افروغ، جامعه‌شناس و نماينده پيشين مجلس در تحليل چرايي شکل‌گيري اعتراضات اخير بر اين باور است که جامعه ما آبستن ناآرامي، به دليل انواع مشکلات از تورم و بيکاري تا عدم توزيع عادلانه و برابر مواهب سياسي اقتصادي و فرهنگي است؛ بنابراين فوت خانم مهسا اميني تنها يک جرقه بود براي اين که خشم‌هاي فروخفته يک بار ديگر خود را نشان دهد.عباس سليمي نمين، فعال سياسي اصول‌گرا ناديده گرفتن تفاوت‌هاي اقشار مختلف را مهم‌ترين عامل شکل‌گيري اعتراضات اخير مي‌داند. از نظر او قشر‌هاي مختلف جامعه که در کنار يکديگر زيست مي‌کنند، همواره با هم نقاط اشتراک و افتراقي دارند که اگر مورد توجه قرار نگيرد، زمينه‌ساز به رخ کشيدن نقاط تفاوت خواهد شد.
عباس عبدي، فعال سياسي و تحليل‌گر مسائل سياسي در تحليل چرايي اعتراضات اخير معتقد است مرگ مهسا در مقام ضربه نهايي به يک درخت براي قطع شدن قابل تحليل است. از نگاه عبدي، زنان زيادي در اين مدت تحقير شدند و ترسيدند و بسياري از مردان نيز خواهر، دختر و مادري داشته اند که اين حس بد را چشيده‌اند. ولي چون ظرفيت مردم زياد بود، سال‌ها طول کشيد تا بالاخره صبرشان لبريز شد و همه گذشته براي آنان زنده شد و اين ميزان واکنش را در اين مقطع شاهد بوديم.همچنين، محمدرضا اخضريان کاشاني عضو هيات علمي گروه انديشه سياسي اسلام در دانشگاه تهران بر اين باور است که حجاب و گشت ارشاد، تنها بهانه، زمينه و نشانه است. اصلي‌ترين مطالبه جامعه که آن‌ها را به خيابان‌ها مي‌کشاند، مساله رهايي از آن چيزي است که اين طيف و جمعيت به نام سلطه پدرسالارانه تلقي مي‌کنند؛ يعني هدف آن‌ها بيشتر پاسخ »نه« دادن به آن چيزي است که از منظر آن‌ها يک سلطه و پدرسالاري طولاني تلقي مي‌شود و آن‌ها مايلند اين مفهوم را بشکنند.
چرا اعتراضات به سمت خشونت گرايش پيدا کرد؟
چرايي شکل‌گيري اعتراضات به تنهايي نمي‌تواند پاسخ‌گوي گستره تحولات اخير کشور باشد، بلکه اين‌که چرا اعتراضات به سوي خشونت گرايش پيدا کرده نيز مساله‌اي جدي به نظر مي‌رسد. دراين زمينه، علي شکوري راد،  در ارتباط با چرايي به خشونت گراييده شدن اعتراضات بر اين باور است که نبود بستر لازم جهت انجام اعتراضات قانوني و حضور دو دسته راديکال در ميان معترضان و حاکميت، عامل اصلي به خشونت گراييده شدن اعتراضات بوده است. همچنين، شکوري‌راد معتقد است که عدم آشنايي نسل جديد (دهه هشتادي‌ها) با انتخابات و اصلاحات که زيست‌جهان متفاوتي با مجموعه حاکميت و نسل‌هاي قبلي دارند، خيابان را به يگانه راه بيان مطالبات‌شان تبديل کرده است.
تقي آزاد ارمکي، در گفت‌وگوي با سايت خبري جماران، در ارتباط با علت به خشونت گراييده شدن اعتراضات تاکيد مي‌کند: »فقدان نيرو‌هاي واسط موجب راديکال شدن اعتراضات مي‌شود. وقتي نيروي واسط نيست، کار از دست همه خارج مي‌شود و يک دفعه مي‌بينيم يک روز ميدان انقلاب و روز ديگر عباس‌آباد و تهرانپارس است و به شمال و جنوب مي‌رود. يعني حتي از دست کنش‌گراني که دارند بازي مي‌کنند هم خارج است. حالا بعضي‌ها فکر مي‌کنند صرفا رسانه‌هاي خارجي يا بيگانه دارند اين کار را انجام مي‌دهند؛ اصلا شناوري آن به خاطر فقدان يک نيروي واسط است.«
عماد افروغ، در تحليل چرايي به خشونت گراييدن اعتراضات معتقد است که شيوه حکمراني نادرست و عدم آموزش حقوق مدني علت اصلي هستند. از ديدگاه او، اگر مي‌خواهيم اعتراض مسالمت آميز باشد، بايد شيوه حکمراني را عوض کرد، نه اين که قواعد آن عوض شود، روش‌هاي تنگ نظرانه بايد اصلاح شود. روشن است که ممکن است ناآرامي از سوي بيگانگان هم تحريک شود. اما نبايد کاري کرد که زمينه تحريک افزايش يابد. اگر شهروندي هويت ايراني و ملي خود را بشناسد، گوشش بدهکار تحريکات بيگانه نيست.عباس عبدي، در ارتباط با چرايي به خشونت گراييدن اعتراضات اخير در گفت‌وگوي با ايرنا تاکيد مي‌کند: »اولا اين بار تاکنون مثل سال 98 به علل گوناگون خشونت غالب نشده است. ولي از اين مساله گذشته، پرسش را بايد اين طور طرح کنيد که چرا اعتراضات خشن‌تر نشده است؟ بايد از خود بپرسيم که آيا جز خشونت راهي جلوي جوانمان باز گذاشته‌ايم؟ آيا به درخواست تظاهرات مسالمت آميز پاسخ مثبت دادند؟ مي‌گويند شرکت در تظاهرات غيرقانوني جرم است؛ مگر تظاهرات قانوني هم وجود دارد؟» در واقع، نکته تاکيد او اين است که هيچ راه قانوني‌اي براي بيان اعتراض وجود ندارد و همين امر عامل اصلي خشونت‌ها است.
تحليل رابطه ميان حکومت و مردم بعد از اعتراضات اخير
علاوه بر تبيين و بررسي چرايي شکل‌گيري و به خشونت گراييدن اعتراضات، تحليل رابطه ميان حکومت و مردم در نتيجه تحولات اخير ديگر موضوع مهمي است که مورد توجه متخصصان داخلي قرار گرفته است. در اين زمينه، علي‌شکوري‌راد، بر اين باور است که شکاف ميان مردم و بخشي از حاکميت که از قبل نيز وجود داشت، در نتيجه اعتراضات اخير بيشتر شده است. در نتيجه اين امر نيز شاهد کاهش شديد »اعتماد« و و»وفاق« در جامعه بوده و همين امر کارآمدي نظام سياسي را در تصميم‌سازي و تصميم‌گيري به شدت کاهش داده است.عماد افروغ در ارتباط با تاثيرات ماجراي مرگ مهسا اميني و اعتراضات خياباني اخير بر رابطه حکومت و مردم ، بر اين باور است که زماني که دولت به نياز‌هاي واقعي جامعه توجه کند و از دروغ و نيرنگ و اعمال زور غير قانوني پرهيز کند، قدر مسلم مقبوليت و کارآمدي اش نيز ارتقا مي‌يابد.
 اساسا بايد متوجه بود که در لايه‌هاي مختلف جامعه چه مي‌گذرد. دولت بايد خود را با نياز‌ها و مطالبات عمومي به روز کند. متاسفانه مدت‌هاست در کشورمان فاقد يک ديالکتيک موجه بين بايد و نبايد‌هاي نظم رسمي و تاثيرات و تاثرات واقعي اجتماعي هستيم. برآيند چنين امري نيز مي‌تواند به قفل شدگي ساختار رسمي حکومت و تبعات آن بينجامد.عباس سليمي نمين نيز بر اين باور است که مدت‌هاست که شاهد برخي خط‌کشي‌هاي سياسي درون نظام هستيم که زمينه‌ساز بروز سطوحي از عداوت‌ورزي شده‌است، اما به اندازه کافي نسبت به آسيب‌هاي ناشي از آن حساسيت نشان نداده‌ايم و به‌فکر چاره نبوده‌ايم و اقدام عاجل صورت نداده‌ايم.در همين زمينه، محمدرضا اخضريان کاشاني معتقد است روند جنبش کنوني از مرز اصلاح برخي قوانين خُرد گذشته و با اصلاح چند قانون يا رويه رفتاري توسط نهاد‌ها و دستگاه‌هاي اداري مساله حل نخواهد شد، يعني ما دوباره سه يا 6 ماه يا يک سال ديگر ممکن است شاهد همين وضعيت باشيم. اگر فهم درستي از جنبش نداشته باشيم و همچنان آن را يک شورش ساده تلقي کنيم، 6 ماه بعد دوباره با پديده و موضوعي ديگر احيا مي‌شود و بازمي‌گردد.
راه‌حل چيست و حاکميت مي‌بايست چه اقداماتي انجام دهد؟
پس از تبين مساله اساسي کشور در باب اعتراضات، جامعه‌شناسان، فعالان سياسي و متخصصان علم سياست در اظهارنظر‌هاي خود راه‌حل‌هايي را نيز براي برون‌رفت از بحران ارائه کرده‌اند. علي شکوري‌راد، سخنگوي جبهه اصلاحات ايران در ارتباط با راه‌حل خروج از بحران تاکيد مي‌کند: »براي ارائه هر راهکار و اقدامي حاکميت اگر بخواهد کاري را انجام بدهد بايد يک‌جانبه اقدامي را انجام دهد تا سطح اعتماد عمومي تا حدي افزايش پيدا کند.«
از ديدگاه تقي آزاد ارمکي، در گفت‌وگوي با جماران، راه‌حل برون رفت از بحران، در مرحله اول، »اعلام آشتي و صلح« است. رهبران در هر کشور اعلام آشتي و صلح عمومي کنند. اين يعني از تنش عبور کنيم و دوگانه‌ها و دو قطبي‌هاي مثلا حزب اللهي و غير حزب اللهي يا خودي و بيگانه را کنار بگذاريم؛ چنين صدايي لازم است که همه مردم ايران در ساختن ايران مؤثر هستند. گام دوم اجازه به نيرو‌هاي سياسي براي انجام کار متشکل سياسي است. سوم اين است که دولت بايد خسارت‌هايي که به مردم زده شده را بپردازد.
عماد افروغ ، در ارائه راه‌حل‌ها مجموعه‌اي از مسائل و موضوعات را مطرح مي‌کند. از نگاه افروغ، عذرخواهي، مداراي پليس، پرداختن به مسائل اشتغال، بيکاري و شکاف طبقاتي، ارائه راه‌حل از سوي نخبگان عاري از دسته بندي‌هاي سياسي راست و چپ، بازسازي اعتماد عمومي، شفاف‌سازي دقيق و مستند براي مردم در ماجراي مرگ مهسا اميني و بازنگري و به روز کردن قوانين اساسي کشور براي خروج از بحران مي‌بايست در دستور کار قرار بگيرند.محمدرضا اخضريان کاشاني در بيان راه‌حل‌ها با تاکيد بر اين‌که دو قطبي سرسختانه ميان مردم و حکومت بايد کاهش پيدا کند، به رئيس‌جمهوري پيشنهاد مي‌دهد، به شعار اين اعتراض‌ها که»زن، زندگي، آزادي« و »مرد، ميهن، آبادي« که مکمل آن است، به عنوان يک نقطه فرصت نگاه شود و از انفعال و سکوتي که در نهاد‌هاي رسمي کشور شاهديم، خارج شويم. يعني به جاي اين نگاه که شعار کنوني، ممنوعه و اعتراضي است، آقاي رئيس‌جمهوري مي‌تواند از اين شعار استقبال کند.عباس عبدي نيز به رسميت شناختن ديگران، آزادي رسانه به ويژه صداوسيما، استقلال قضايي، تغيير رويکرد‌هاي موجود در تطبيق قوانين با شرع و قانون اساسي، کنار گذاشتن سياست رد صلاحيت‌ها و باز کردن راه براي مشارکت عمومي را روش‌هاي حل مساله و جلوگيري از تکرار اين حوادث ناگوار دانست و تاکيد کرد: بدون اين‌ها راهي براي خاتمه بحران وجود ندارد.به گزارش عصر آذربايجان به نقل از فرارو،  نعمت‌الله فاضلي، انسان‌شناس و عضو پيشين هيات علمي پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي بر اين اعتقاد است که فرداي اعتراضات به اين بستگي دارد که نظام سياسي تصوير آينده نو خلق کند يا راه گذشته را ادامه دهد. اگر تصوير نو از آينده خلق شود و در اين تصوير گسيختگي‌هاي زمان، مکان، انسان و فرهنگ برداشته شود و گذشته، حال و آينده و جغرافيا‌ها و فرهنگ‌هاي گوناگون و انسان‌ها از جايگاه معتبر و حقوق عادلانه برخوردار باشد، جامعه به طرف آرامش خواهد رفت.

منبع :