وقوع پديده نادر مهاجرت کانون زلزله در خوي//

گروه گزارش: وقوع زلزله‌هاي متعدد و نسبتاً قوي در خوي که در نزديکي گسل تبريز قرار دارد، زنگ خطرها درباره شرايط لرزه‌خيزي گسل تبريز و ريسک‌هاي احتمالي آن را مجدداً به صدا درآورد.

گروه  گزارش: وقوع زلزله‌هاي متعدد و نسبتاً قوي در خوي که در نزديکي گسل تبريز قرار دارد، زنگ خطرها درباره شرايط لرزه‌خيزي گسل تبريز و ريسک‌هاي احتمالي آن را مجدداً به صدا درآورد.
تبريز به عنوان بزرگترين و پرجمعيت‌ترين شهر آذربايجان در معرض خطرات احتمالي زلزله قرار دارد و اين مسئوليت مديران تبريز، آذربايجان‌شرقي و کشور را در اين خصوص سنگين‌تر مي‌کند.
 در تاريخ پرفراز و نشيب تبريز کهن، چندين زلزله مهيب ثبت شده که شهر را با خاک يکسان کرده است و بين قديمي‌ها معروف است که مي‌گويند، چندين تبريز ديگر زير تبريز فعلي وجود دارد!
گسل تبريز يکي از فعال‌ترين و خطرناک‌ترين گسل‌هاي منطقه و کشور است، زمان وقوع زلزله بزرگ در تبريز مشخص نيست، اما حتمي بودن وقوع زلزله تبريز تقريباً قطعي است و مسئولان مربوطه بايد همه تلاش خود را براي ايمن‌سازي تبريز و کاهش اثرات زلزله احتمالي آينده بدون فوت وقت انجام دهند.
در پي وقوع زلزله‌هاي پي در پي خوي، براي آشنايي بيشتر و دقيق‌تر با ماهيت گسل تبريز سراغ دکتر توحيد ملک‌زاده رفتيم.
اين استاديار دانشگاه آزاد اسلامي در رشته ژئوفيزيک يکي از زلزله‌شناسان خبره کشورمان است و تحصيلاتش را در دوره دکتري مهندسي ژئوفيزيک دانشگاه آنکارا با ارائه رساله »ارتباط زلزله‌خيزي شمالغرب ايران با شرق ترکيه« به پايان رسانده است. با ما در اين گفت‌وگو همراه شويد:
آقاي دکتر ملک‌زاده، از اينکه دعوت ما به گفت‌وگو را پذيرفتيد، از شما سپاسگزارم. به عنوان سوال اول بفرماييد ماهيت وقوع زلزله اخير خوي چه بود؟
اخيراً وقوع زلزله‌ها باعث آزاد شدن انرژي استرس صفحات زميني در منطقه غرب خوي شده بود که از حدود يکصد سال گذشته در منطقه انباشته بود. همان‌طوري که انتظار مي‌رفت، شمال‌غرب آذربايجان خصوصاً منطقه خوي در وضعيت تکتونيکي شديدي قرار گرفت و زلزله حادث شده نيز متاسفانه خسارات فراواني به جاي گذاشت.
 منطقه خوي از چندين ماه قبل در حال لرزيدن است و گسل‌ها يا همان منابع انرژي زلزله در منطقه خوي مانند دومينو بر هم تاثير داشتند و آخرين گسل‌ها نيز در حال تخليه انرژي هستند.
يکي از پديده‌هاي نادر زلزله در خوي وقوع پديده مايگريشن يا مهاجرت کانون زلزله‌هاست. در طي مدت کوتاهي ابتدا دو گسل موازي فعال شده بودند و چند روز بعد فعال شدن سومين گسل، منجر به زلزله نسبتاً بزرگ 5.9 ريشتري سبب شد. پديده‌اي که شايد در کل فلات ايران نادر باشد. احتمالاً اين پديده نادر با روند شمالي، باعث لرزش زمين در مناطق شمالي موازي گسل‌هاي پره‌ خوي با روند شمال‌غرب به جنوب‌شرق خواهد شد.
در زلزله‌هاي خوي متاسفانه گسل‌ها يا همان شکستگي‌هاي خوي، مانند دومينو عمل کردند و با توجه به بزرگي زلزله، تعداد پس لرزه‌ها طبيعي بودند. پس از هر زلزله بزرگ، چندين ماه طول مي‌کشد تا آن منطقه آرام شود. يک ماه اوليه پس لرزه‌ها زياد خواهد بود و پس از مدتي از تعداد اين پس لرزه‌ها کاسته خواهد شد. به احتمال بسيار زياد زلزله مخرب بزرگ ديگري در منطقه خوي فعلا نخواهيم داشت.
 ماهيت نورهايي که چند ثانيه قبل از وقوع زلزله خوي مشاهده شدند، چه بود؟
زلزله يعني شکسته شدن سنگ‌هاي ماگماتيک در عمق ده‌ها کيلومتر زير زمين. يعني براي شکستن اين مقدار سنگ نيروي بسيار عظيمي لازم است که آزاد شدن اين نيروي عظيم هم باعث توليد امواج، هم نور و آتش مي‌شود.
 آقاي دکتر، اينکه افرادي ادعاي پيشگويي زلزله خوي و ترکيه را کرده بودند، مي‌تواند صحت داشته باشد؟ همين موضوع مردم را بيشتر نگران کرده بود.
علم زلزله‌شناسي يک علم غيرخطي و غير قابل پيش‌بيني است. نه براي ما و نه براي حتي دانشمندان ژاپن و آمريکا، ممکن نيست که کسي بتواند ساعت دقيق و مکان دقيق زلزله را پيش‌بيني کند.
 افرادي که يک بازه بزرگ از لرستان تا آذربايجان و تا ترکيه را در بازه زماني مشخص در آينده و همين‌طور محل وقوع زلزله اعلام مي‌کنند، هم درست مي‌گويند هم نادرست. درست از اين جهت که اين مناطق هميشه در حال لرزيدن هستند و نادرست از آن جهت که نمي‌توان زمان مشخصي براي زلزله منطقه‌اي بيان کرد و ادعاي چنين چيزي جز توليد اضطراب براي مردم با روش‌هاي به ظاهر علمي، دستاورد ديگري ندارد.
 پس از وقوع زلزله مهي ترکيه، شايعاتي مبني بر نقش هارپ در وقوع اين زلزله ويران‌گر قوت گرفت، چنين چيزي واقعيت دارد يا خير؟
خير، شايعاتي مبني بر نقش هارپ و انفجارهاي زيرزميني در زلزله جنوب ترکيه اصلا درست نيست. اصولاً اين تاسيساتي که از آن ياد مي‌شود، در سال‌هاي 1950 در آمريکا براي رصد فعاليت‌هاي اتمي شوروي سابق ايجاد شده است.
  علت‌هاي عمده خسارت نسبتاً زياد زلزله در شهرستان خوي چه بود؟
زلزله پديده‌اي کاملاً طبيعي است که در اثر آزاد شدن انرژي داخل زمين و در اثر حرکت صفحات زميني رخ مي‌دهد.
هر چقدر عمق زلزله سطحي باشد، يعني امواج مي‌توانند به سرعت به سطح زمين رسيده و ايجاد تخريب کنند.
 سه عامل مهم مدت زمان زلزله، نوع خاک و مقاومت آن، استحکام ساختمان‌ها و رعايت آيين نامه 2800زلزله در تخريب‌هاي ناشي از زلزله موثر هستند و تنها راه مقابله با زلزله رعايت اصول مهندسي ساختمان و توجه به مسائل مهندسي زلزله است.
ببينيد، زلزله پديده‌اي غيرقابل پيش‌بيني زماني و مکاني است؛ با اين‌ حال احتمال وقوع زلزله به‌صورت آماري قابل محاسبه سازه‌اي و پيش‌بيني است. جاي جاي آذربايجان زلزله خيز است و تنها راه مقابله با تخريبات آن پايبندي به اصول مهندسي زلزله است که مسئوليت اعمال آيين‌نامه‌هاي مربوط به آن در روستاها بر عهده بنياد مسکن و در شهرها بر عهده سازمان نظام مهندسي و مخصوصاً شهرداري‌هاي هر شهر و استان مي‌باشد.
معتقدم امروز وقت برنامه‌ريزي براي مقاوم‌سازي سازه‌ها و بازسازي خانه‌هاي تخريب شده با اصول مهندسي در خوي است. وقت فشار به مقامات محلي است که از تهران براي مردم زلزله‌زده خوي بودجه‌هاي کم بهره طويل المدت بگيرند تا کار بازسازي خانه‌هاي مردم اصولي پيش برود.
بنياد مسکن و سازمان نظام مهندسي در اين خصوص مسئوليت‌هاي سنگيني دارند.
 آقاي دکتر ملک‌زاده، تحليل شما از آخرين وضعيت گسل تبريز چيست؟
اگر پتانسيل زلزله در گسل‌هاي محلي را حداکثر 7 ريشتر که رقم بسيار بزرگي است، در نظر بگيريم، مي‌توان گفت اکثر انرژي منطقه با زلزله‌هاي اخير تخليه شده است. با اين حال به‌فرض آزاد شدن انرژي از گسل‌هاي مجاور زلزله‌هاي اخير، با وقوع احتمالي زمين لرزه در حدود 7-6 درجه ريشتر ساختمان‌هايي که اصول مهندسي ساختمان را رعايت کرده باشند، در مقابل اين زلزله‌ها مقاوم خواهند بود. اصولاً در علم مهندسي زلزله، ساختمان‌ها بايستي طوري ساخته شوند که با وقوع زلزله تا 7 درجه ريشتر هيچ سقفي فرو نريزد.در مورد گسل تبريز بايد بگويم که طول آکتيو گسل تبريز در حدود 100 کيلومتر است که با در نظر گرفتن پارامترهاي ديگر تا 200 کيلومتر نيز مي‌رسد، طويل بودن اين گسل به همراه زون بودنش بر پيچيدگي مکانيزم آن افزوده است.
در بعضي مناطق مانند غرب تبريز، گسل شاخه شاخه شده و نام‌هايي چون گسل تسوج و گسل جنوب خوي و گسل وار و... به خود مي‌گيرد. مشاهده مراکز زلزله‌هاي اخير نشان مي‌دهند مراکز وقوع زلزله به طرف شمال و شمال‌شرق در حرکت است و اين دقيقاً پهنه گسل شمال تبريز را نشان مي‌دهد.
از آخرين زلزله بزرگ و مخربي که در سال 1780 ميلادي در تبريز رخ داده، بيش از 200 سال مي‌گذرد و با توجه به محاسبات زلزله شناسي که انجام شده، دوره بازگشت زلزله‌هاي بزرگ بالاي 7 ريشتر در تبريز را حداکثر 200 سال نشان مي‌دهد.
 بنابراين با توجه به اينکه از آخرين زلزله بزرگ و مخربي که در سال 1780 ميلادي در تبريز رخ داده، بيش از 200 سال گذشته و با علم به شواهد و قرايني چون همين زلزله و زلزله‌هاي بزرگ قطور، ميانه- سراب، اهر و ورزقان و خرده زلزله‌هاي اطراف ميشو و خوي که آکتيو بودن منطقه را نشان مي‌دهد، انتظار داريم در آينده زلزله بزرگي در منطقه تبريز رخ دهد.
به نظر مي‌آيد گسل تبريز در وضعيت پرتنشي قرار دارد و تحمل فشار تکتونيکي آن در حد بالايي است که متاسفانه اين امر هم به وقوع زلزله‌اي پرقدرت کمک خواهد کرد.
ما از زلزله نبايد بترسيم، ترس ما بايد از ساخت و سازهاي ناايمن شهري و روستايي باشد؛ زلزله تا ابد با ما خواهد بود و تنها راه خلاصي از ترس زلزله، اهميت دادن به اصول مهندسي و علمي است.
متوليان اين امر موظف بر استحکام‌سازي نقاط شهري- روستايي هستند. متوليان و مسئولان بايد درباره مقاومت در برابر زلزله و اينکه چه اقداماتي کرده‌اند، پاسخگو باشند.
 لذا انجام عمليات‌هاي ايمن‌سازي در شريان‌هاي حياتي شهري، استحکام‌بخشي لرزه‌اي سازه‌هاي مسکوني، اعمال مطالعات ريزپهنه‌بندي لرزه‌اي شهرها توسط شهرداري و نظام مهندسي و همچنين آگاه‌سازي مردم براي مشارکت در کاهش خسارات زلزله احتمالي حتماً مي‌تواند از تلفات و خسارات احتمالي زلزله‌ها در آينده بکاهد.
 آيا زلزله اخير ترکيه تاثيري بر گسل‌هاي آذربايجان دارد؟
زلزله بزرگ اخير ترکيه که در منطقه شانلي اورفا و قاضي انتپ اين کشور رخ داد، در منطقه سايزموتکتونيکي آذربايجان قرار ندارد و بنابراين تاثير مستقيمي بر گسل آذربايجان و خصوصاً خوي ندارد، پهنه سايزموتکتونيکي اورفا در ترکيه و کرمانشاه در ايران يکي هستند. منطقه شانلي اورفاي ترکيه متاسفانه در کنار گسل بنيادي زاگرس به طرف ترکيه قرار دارد و داراي پتانسيل بسيار زيادي هست، لذا در آن منطقه هر لحظه انتظار وقوع زلزله‌هاي بزرگ مي‌رفت، همان‌طور که در فروردين 1401 نيز در منطقه مالاتيا در مجاورت اورفا زلزله بزرگي رخ داد و خسارات زيادي به بار آورد.
  آقاي دکتر ملک‌زاده، زلزله مهيب جنوب ترکيه و سوريه چه درسي به ما داد؟
بحث‌هاي اکادميک به کنار، اما اکثر ما از تلويزيون به‌صورت امداد و نجات گسترده و کمک‌رساني کشورهاي مختلف در ترکيه و اطلاع‌رساني در اين خصوص را مي‌ديديم.  بيش از هر چيز مديريت واحد بحران که کار امدادرساني به 10  استان زلزله‌زده ترکيه را مديريت مي‌کرد، قابل توجه و تقدير است. اين نشان داد که در تمام کشورها مديريت بحران مقامي تشريفاتي و زايد نيست و مخصوصاً در کشور ما بايد مورد توجه بيشتر قرار گيرد.يادگرفتن از تجربه‌هاي امداد و نجات از کشورهاي پيشرو عيب نيست. چه خوب است در يک زمان مناسب‌تر، کادر مديريت بحران با تجارب امدادرساني در ترکيه آشنا شوند. زلزله ترکيه نشان داد کمک خواستن از کشورهاي ديگر نه تنها عيب نيست، بلکه نشان از همدلي با مردم آسيب‌ديده از حوادث است.
بيش از يکصد کشور کمک مستقيم به زلزله ترکيه کردند و قطر 10 هزار سوئيت کانکس را به زلزله‌زدگان ترکيه هديه کرد. ميليون‌ها دلار نيز به زلزله زدگان هديه داده شد تا مرهمي بر خسارت حداقل 80 ميليارد دلاري زلزله اخير باشد.
به گزارش  عصر آذربايجان به نقل ازنصر، زلزله اخير ترکيه نشان داد غير از ساخت و سازهاي ممنوع در کنار گسل‌ها، ساير ساختمان‌هايي که اصول مهندسي را رعايت کرده بودند، حتي با وجود وقوع آن زلزله مهيب تلفاتي نداشته‌اند. محاسبات مهندسي زلزله همين را تاکيد مي‌کند که در زلزله‌هاي بالاتر از ريشتر به خانه خسارتي وارد شود، ولي سقف فرو نريزد و تلفاتي نداشته باشيم.

منبع :