چگونه يک اشغالگر از ايران اخراج شد

گروه تاريخي: رضا شاه بعد از ظهر نهم شهريور 1320 با احضار سرلشکر احمد نخجوان و سرتيپ علي رياضي و ساير اعضاي شوراي عالي ارتش، فرماندهاني را که امضاي‌شان پاي طرح به مرخصي فرستادن سربازان وظيفه از سربازخانه‌ها بود را خائن خواند. او نخجوان و رياضي را خلع درجه کرد و با کتک به زندان انداخت سپس دستور داد آنان را به خاطر اين خيانت در دادگاه نظامي محاکمه کنند.

بخش پاياني

گروه تاريخي: رضا شاه بعد از ظهر نهم شهريور 1320 با احضار سرلشکر احمد نخجوان و سرتيپ علي رياضي و ساير اعضاي شوراي عالي ارتش، فرماندهاني را که امضاي‌شان پاي طرح به مرخصي فرستادن سربازان وظيفه از سربازخانه‌ها بود را خائن خواند. او نخجوان و رياضي را خلع درجه کرد و با کتک به زندان انداخت سپس دستور داد آنان را به خاطر اين خيانت در دادگاه نظامي محاکمه کنند.
البته با تبعيد او از ايران نه تنها اين اتفاق نيفتاد بلکه پس از رضا شاه در کابينه دوم فروغي به عنوان وزير جنگ انتخاب شد.
فرداي اين اتفاق، رضا شاه تصميمش براي استعفا از سلطنت را به اطلاع فروغي و اعضاي کابينه رساند.
22 شهريور
فشار قواي متفقين به محمدعلي فروغي براي بستن سفارت آلمان در ايران و اخراج آلمان‌ها از ايران در 22 شهريور 1320 به ثمر رسيد. وزارت خارجه دولت فروغي در اين روز در نامه‌اي رسمي به سفارت آلمان خواستار خروج ديپلمات‌ها و اتباع آلماني از ايران شد.
در اين نامه تاکيد شد: »وزارت امور خارجه شاهنشاهي ايران در تعقيب پانويس شماره 3774 محترما به استحضار سفير آلمان در تهران مي‌رساند نمايندگان دولتين اتحاد جماهير شوروي و انگليس اصرار دارند سفارت آلمان در تهران تا روز 17 سپتامبر – 26 شهريور - برچيده شود و کارکنان آن خاک ايران را ترک کنند.
لهذا مراتب را اشعار مي‌دارد تا استحضار داشته باشند. آنچه مربوط به اتباع دولت آلمان باشد البته به وسيله سفارتخانه‌اي که حافظ منافع آن‌ها معرفي شود، انجام خواهد شد. اولياي سفارت آلمان مي‌توانند مطمئن باشند که دولت ايران به سهم خود از هيچ نوع کمک و مساعدت مضايقه نخواهد کرد.«
بعد از اين نامه علي سهيلي وزير وقت امور خارجه ايران نامه‌اي را خطاب به سفراي سوئد و سوييس در تهران امضا کرد که اين نامه حامل پيام اعلام جنگ ايران به آلمان بود.
نامه مذکور به اين شرح نوشته شد: »احتراما رونوشت اعلاميه‌اي را که جناب آقاي نخست‌وزير امروز در مجلس شوراي ملي راجع به اعلام وجود حالت مخاصمه بين ايران و آلمان و الحاق دولت شاهنشاهي به اعلاميه ملل متحده مورخ ژانويه 1942 ايراد نموده‌اند براي اطلاع و استحضار آن جانب به پيوست ارسال مي‌دارد.
خواهشمند است مراتب مندرج در اعلاميه را به اطلاع دولت سوئد و سويس برسانند تا لطفا مقامات وابسته آلمان را از آن آگاه نمايند.«
23 شهريور
سفيرهاي انگليس و شوروي در اين روز در نامه‌اي تند خطاب به رضا شاه ضرب‌العجل خروج او و خانواده‌اش از ايران را ساعت 12 و 30 دقيقه روز 26 شهريور 1320 تعيين کردند. آنان همچنين تهديد کردند: »اگر تا اين ساعت و تاريخ استعفا ندهيد، تهران اشغال خواهد شد، سلطنت از بين خواهد رفت و يک دولت اشغالي مرکب از شوروي و انگليس تشکيل خواهد شد.«
25 شهريور
صبح روز 25 شهريور رضا شاه به نفع وليعهد 21 ساله‌اش از سلطنت کناره‌گيري کرد و ساعت 9 و 30 دقيقه نمايندگان مجلس شوراي ملي به اتفاق استعفايش را پذيرفتند.
در اين روز محمدرضا پهلوي براي شناخته و دستگير نشدن توسط قواي شوروي و انگليس که خيابان‌هاي منتهي به ساختمان مجلس شوراي ملي را در محاصره داشتند، با لباس شخصي در يک خودروي کرايسلر قديمي بين صندلي جلو و عقب روي کف خودرو پنهان شد و از دري که خدمه مجلس شوراي ملي تردد داشتند داخل مجلس شد.
وليعهد پهلوي با اين وضعيت ساعت 16 بيست و پنجم شهريور 1320 با حضور در جايگاه مخصوص مجلس، در برابر نمايندگان به قرآن کريم سوگند خورد و رسما شاه ايران شد.
26 شهريور
ارتش شوروي و بريتانيا در اين روز تهران را اشغال کردند و حکومت را تحت کنترل خود در آوردند. سفراي هر دو کشور در تاريخ 5 آبان 1320 به دربار پهلويِ پسر ابلاغ کردند که عنان قدرت در ايران در اختيار آنهاست.
خلف وعده شوروي
کنفرانس تهران با حضور وينستون چرچيل، فرانکلين دلانو روزولت و ژوزف استالين از شش تا نهم آذر 1322 يعني دو سال قبل از پايان رسمي جنگ جهاني دوم به صورت کاملا سري در محل سفارت شوروي در تهران برگزار شد. در قراردادي که آنان بين خود امضا کردند، قواي متفقين تضمين کردند ايران را حداکثر تا شش ماه پس از پايان جنگ ترک کنند و به ايران بابت خسارت جنگ، غرامت بپردازند البته آنان پيش‌نياز عمل به اين قرارداد را اعلان جنگ دولت ايران به آلمان تعيين کرده بودند که اين اتفاق در 22 شهريور 1320 افتاده بود.
آمريکا و انگليس در مهلت توافق شده بخش قابل توجهي از نيروهاي‌شان را از ايران خارج کردند اما استالين از ماهها قبل از پايانِ جنگ، در طمع به دست آوردن امتياز نفت شمال ايران برآمد. اين دوره همزمان شد با حضور دکتر محمد مصدق در چهاردهمين دوره مجلس شوراي ملي و تصويب طرح پيشنهادي او با عنوان »قانون منع اعطاي امتياز نفت به دول خارجي«.
رهبر شوروي وقتي خود را از اين امتياز محروم ديد بناي مخالفت و ناسازگاري با دولت ايران گذاشت. او علاوه بر آنکه ارتش سرخ را از ايران خارج نکرد بلکه با ممانعت از ورود ژاندارمري و ارتش ايران به استان‌هاي آذربايجان و کردستان از آبان 1324 به حمايت و پشتيباني از جنبش‌هاي خودمختارآذربايجان و کردستان مشغول شد.
کردها در کردستان جمهوري مهاباد و ترک‌ها در آذربايجان فرقه دموکرات را تشکيل دادند. جعفر پيشه‌وري در آذربايجان و قاضي محمد در کردستان به حمايت ارتش سرخ شوروي، آتش آشوب و ناامني را روشن نگهداشتند.
دولت وقت ايران در تاريخ 29 دي ماه 1324 از دولت شوروي به شوراي امنيت سازمان ملل شکايت کرد و شکواييه ايران توسط حسين علاء نماينده ايران در سازمان ملل تحويل دبيرکل وقت اين سازمان شد. شوراي امنيت سازمان ملل پس از رسيدگي به شکايت ايران در قطعنامه‌اي از ايران و شوروي خواست با مذاکره مستقيم مشکل را حل کنند.
بعد از انتخاب احمد قوام‌السلطنه به عنوان نخست‌وزير، مذاکره با مقامات شوروي شروع شد. قوام‌السلطنه در سفري 17 روزه به مسکو با مقامات شوروي مذاکره کرد اما در پايان مذاکرات نتيجه روشني حاصل نشد. در اين مدت قواي شوروي شاهرود، سمنان، گرمسار، قزوين و کرج را به اشغال خود درآورده بودند و خود را آماده اشغال پايتخت مي‌کردند.
در فاصله سفر قوام به مسکو و ادامه مذاکرات طرفين در تهران، هري ترومن رييس‌جمهور وقت آمريکا با يادآوري نشست وزراي خارجه آمريکا، انگليس و شوروي به استالين که در تاريخ 25 آذر 1324 در مسکو برگزار شد و براي خروج نظاميان شوروي تا 11 اسفند 1324 از خاک ايران ضرب‌العجل تعيين کرد، مذاکرات از بن‌بست خارج شد.
مذاکرات بين قوام و سادچيکف سفير اتحاد جماهير شوروي در تاريخ 15 فروردين 1325 در تهران آغاز شد و طرفين درباره زمان خروج نظاميان شوروي از ايران، تاسيس شرکت نفت مختلط ايران و شوروي و حل بحران آذربايجان توافق کردند.
قوام و سادچيکف توافق کردند:»در صورت پيش نيامدن اتفاق غيرمترقبه، قواي شوروي تا شش هفته بعد تمام ايران را تخليه خواهند کرد همچنين دولت ايران و شوروي موافقت کردند که شرکت نفت مختلط ايجاد کنند که عوايد آن 50-50 باشد. همچنين آذربايجان چون مسئله‌اي داخلي است، مربوط به خود ايران مي‌شود که خود آن را به نحو دوستانه حل خواهد کرد.«
در پي اين توافق نظاميان ارتش سرخ شوروي خاک ايران را در تاريخ 19 ارديبهشت 1325 ترک و به مرزهاي بين‌المللي عقب‌نشيني کردند. اما با افتتاح پانزدهمين دوره مجلس شوراي ملي در تاريخ 25 تير 1326 احمد قوام در نطق مفصلي در مجلس از حمايت‌هاي شوروي از فرقه دمکرات آذربايجان و تبعات اين اقدام انتقاد کرد. به دنبال اين نطق به پيشنهاد چند نفر از نمايندگان مجلس طرحي دو فوريتي را به تصويب رساندند که قرارداد قوام – سادچيکف را ملغي کرد.
در مصوبه مجلس آمد: »نظر به اينکه آقاي نخست‌وزير با حسن نيت و در نتيجه استنباط از مفاد ماده دو قانون 11 آذر 1323 اقدام به مذاکره و تنظيم موافقت‌نامه مورخ 15 فروردين 1325 در باب ايجاد شرکت مختلط نفت ايران و شوروي نموده‌اند و نظر به اينکه مجلس شوراي ملي ايران استنباط مزبور را منطبق با مدلول و مفهوم واقعي قانون سابق‌الذکر تشخيص نمي‌دهد مذاکرات و موافقت نامه فوق را بلا اثر و کان لم‌يکن مي‌داند. ماده سوم ابلاغيه مورخ 15 فروردين 1325 نيز کان لم‌يکن مي‌باشد.«
به گزارش عصر آذربايجان به نقل از ايسنا،به دنبال اين مصوبه مجلس ايران، دولت شوروي به دولت ايران اعتراض کرد اما عملا نتوانست کاري از پيش ببرد چرا که قواي شوروي خاک ايران را ترک کرده و به دستور قوام ارتش ايران در آذربايجان مستقر شده بود.

منبع :