اختلاف ارتش و سپاه در زمان جنگ ايران و عراق بر سر چه بود

گروه تاريخي: اختلاف فرماندهان ارتش و سپاه در سال‌هاي دفاع مقدس و تاثير آن بر مناسبات جنگ يکي از مسائل مهم تاريخ پس از انقلاب است که متاسفانه کمتر به آن پرداخته شده است.

 بخش اول

 عليرضا نجفي

گذر اين مطلب که بر اساس پژوهش‌هاي جعفر شيرعلي‌نيا نوشته شده است نگاهي به اين اختلاف نظر مي‌اندازيم.
 »ما دندان ارتش را کنديم. گفتيم که اصلا به‌هيچ‌وجه عمليات مشترک نمي‌کنيم، برادران ارتش خودشان عمليات بکنند و ما هم مي‌رويم براي خودمان عمل مي‌کنيم. اگر سپاه منهاي دولت مي‌توانست اقتصاد را در جايي بسيج کند ما اصلا منتظر مسئولان نمي‌مانديم؛ مي‌رفتيم تا بغداد و حمله مي‌کرديم. اگر ما روحيات ارتشي‌ها را داشتيم، نبايد اين‌طوري احساس مسئوليت مي‌کرديم. ما، چون خودمان را نماينده امام و انقلاب مي‌دانستيم، اگر بيشتر از اين آقايان (آقاي هاشمي و غيره) احساس مسئوليت نمي‌کرديم، کمتر از آن‌ها هم احساس مسئوليت نمي‌کرديم؛ لذا ما از موضع کل انقلاب آمديم موضوع را بررسي کرديم.« از مصاحبه محسن رضايي در کتاب اسرار مکتوم نوشته سردار محققي
»آقاي محسن رضايي بعد از ملاقات امام آمد، امام استعفايشان را نپذيرفته‌اند. پيشنهاد داشت که امام به خود ايشان درجه اميري ارتش بدهد که بتواند بر امکانات ارتش دست داشته باشد و از موضع قدرت همه‌چيز را در خدمت جنگ بگيرد و با ارتشي‌ها برخورد کند و براي اين‌که بر تعصب سپاهي حمل نشود، از فرماندهي سپاه هم استعفا نمايد.« از يادداشت روزانه هاشمي رفسنجاني در 14 ارديبهشت 1366
برکناري بني صدر و همکاري ارتش و سپاه
عمليات ثامن‌الائمه نخستين پيروزي عظيم ايرانيان در جنگ با عراق بود که پس از برکناري بني‌صدر و با همکاري نزديک ارتش و سپاه ممکن شد. پس از عزل بني‌صدر، امام خميني تيمسار فلاحي را به عنوان فرماندهي کل قوا برگزيد. فلاحي با کلاهدوز، قائم مقام فرماندهي کل سپاه، رابطه خوب و دوستانه‌اي داشت و اين امر به همکاري‌هاي دوطرفه بيشتر کمک مي‌کرد.
سقوط هواپيماي فرماندهان ارتش و ادامه اختلاف سپاه و ارتش
اين همکاري و ايجاد ساختاري منظم و متحد يکي از دلايل موفقيت‌هاي بزرگ رزمندگان ايراني در دو سال نخست جنگ بود. اما با سقوط هواپيماي فرماندهان ارشد جنگ، تيمسار فلاحي به همراه کلاهدوز و تعداد زيادي از فرماندهان ارشد جنگ به شهادت رسيدند و فرماندهي نيرو‌هاي مسلح ايران دچار بحران شد.
پس از اين حادثه سرهنگ صياد شيرازي فرمانده نيروي زميني ارتش شد و اختلاف در نحوه اداره جن به تدريج و از نوروز 1361 آغاز شد. صياد شيرازي بر لزوم تهيه طرح مکتوب براي اداره جنگ تاکيد مي‌کرد و همين مسئله نقطه آغاز اختلافات جدي ميان او و محسن رضايي بود؛ اختلافي که در تابستان 1361 و با شکست ايران در عمليات رمضان علني و پس از شکست‌هاي ديگر مدام تشديد شد.
شکست عمليات رمضان و انتقاد از شيوه جنگ
پس از شکست عمليات رمضان بحث و انتقاد درباره شيوه اداره جنگ بالا گرفت و محسن رضايي تلاش کرد در جلسه‌اي که پس از عمليات برگزار شده بود فضا را تغيير دهد. وي در آن جلسه چنين گفت: »برادر‌هاي عزيز، هرکسي نمي‌خواهد بماند، خيلي خالصانه و صادقانه بگويد... مگر چه خبرتان شده که يک مساله‌اي پيش آمده اين‌قدر زود از کوره در رفتيد؟«
گزارش فرمانده وقت سپاه به مسئولان نظام هم از منطق مشابهي پيروي مي‌کرد. »مهدي کياني« از فرماندهان سپاه در جنگ، درباره عمليات رمضان مي‌گويد: »وقتى همراه فرماندهان خدمت امام خمينى در جماران رسيديم، تمام مطالب به‌خوبى و تمام و کمال خدمت امام عرضه نشد. در يکى از ديدار‌ها که خدمت امام خمينى رسيدم، آقامحسن گزارشى حماسى به امام داد. من گفتم حماسى‌گفتن کار ماست. آقامحسن بايد بر محور عقلانيت به امام گزارش بدهد تا ماهيت کار معلوم شود. بايد آقامحسن مشکلات جنگ را طرح کند همان‌طور که به ما مشکلات را گوشزد مي‌کند، به امام هم همين‌گونه گزارش دهد.«
اما مهمترين مقطع از اختلاف در جريان عمليات والفجر رخ داد و تاثيري انکارناپذير بر سرنوشت اين عمليات داشت. ايران پس از شکست در عمليات رمضان، عمليات محرم و مسلم ابن عقيل را انجام داد تا فضاي شکست پس از رمضان را جبران کند. اين دو عمليات موفقيت‌هاي نسبي داشتند و اگرچه به گستردگي عمليات‌هاي پيشين نبودند، اما روحيه رزمندگان ايراني را ترميم کردند و فرماندهان ايراني دوباره مشغول برنامه‌ريزي براي انجام عملياتي گسترده در خاک عراق شدند.
بنابر گفته محسن رضايي، شوراي عالي دفاع و مسئولان نظام استراتژي ادامه جنگ را اين‌گونه تعريف کرده بودند که بتوانند با يک عمليات موفق جاي پاي مهمي در خاک عراق بگيرند و بعد با تکيه بر آن، از راه ديپلماسي به خواسته‌هايشان برسند و به جنگ پايان دهند اما رضايي با اين برنامه موافق نبود و مي‌گفت: »آن چيزي که ما مي‌گفتيم اين بود که صدام را با يک عمليات نمي‌شود ساقط کرد و بايد يک مجموعه عمليات بکنيم... لازمه‌اش اين بود که کل کشور بيايد در جنگ قرار بگيرد... تا ما به بغداد نرويم، صدام ساقط نمي‌شود.«عمليات والفجر بر اساس چنين ايده‌اي طراحي شد و نتيجه آن يکي از شکست‌هاي بزرگ ايران در کل تاريخ جنگ بود؛ شکستي که صدام حسين آن را شيرين‌ترين پيروزي عمر خود اعلام کرد.
هدف عمليات والفجر، که پس از شکست، »والفجر مقدماتي« نام گرفت، تسخير شهر العماره عراق بود. ارتش و سپاه براي اجراي اين عمليات شديدا اختلاف داشتند. فرماندهان ارتش معتقد بودند عمليات بايد در »منطقه شمالي فکه« طراحي شود و به دلايل فراوان نظامي عمليات موفق نخواهد بود. صياد شيرازي براي مذاکره با مسئولان سياسي به تهران رفت، اما نتيجه‌اي به‌دست نياورد و نهايتا عمليات والفجر در 21 بهمن سال 1361 اجرا شد.
لو رفتن عمليات والفجر
صدام و وزارت دفاع عراق چند باري آشکارا از حمله بعدي ايران در اين منطقه خبر داده بودند. صدام حسين کمتر از دو هفته قبل از عمليات گفته اعلام کرده بود اطلاعات به آن‌ها نشان مي‌دهد ايراني‌ها قصد حمله در اين منطقه را دارند و افراد زيادي را به منطقه آورده و مراکز فرماندهي تشکيل داده‌اند.
جعفر شيرعلي‌نيا درباره عمليات والفجر مي‌نويسد: »پيش از عمليات نشانه‌هاي فراواني از لو رفتن آن وجود داشت و به‌صورت عجيب و باورنکردني افراد بسياري از جزييات عمليات و منطقه عملياتي باخبر بودند. گزارش‌هايي از گسترش خرافات ميان نيرو‌هاي ايراني ديده مي‌شد. افرادي مدعي ديدن امام زمان بودند و از قول امام زمان خبر‌هايي مي‌دادند. مهدي‌قلي رضايي از نيرو‌هاي اطلاعات عمليات مي‌گويد وقتي يکي از مدعيان گفته بود امام زمان گفته است من در داخل کانال در پشت بشکه‌هاي فوگاز مخفي شده‌ام و ... برق از سرم پريد! بچه‌ها چه اطلاعاتي داشتند! ما تا آن روز بين نيرو‌هاي گردان حرفي از کانال و بشکه‌هاي فوگاز نزده بوديم! پخش شدن اين اطلاعات، قبل از توجيه شب حمله، موجب لو رفتن عمليات مي‌شد؛ اما کار به جايي رسيده بود که از زبان هرکس مي‌توانستيم اطلاعات جامعي بگيريم. روحاني پيش‌نماز براي رزمنده‌ها چنان از جزييات عمليات مي‌گفت که از تعجب نزديک بود شاخ دربياورم. صحبت‌هايش به يک جلسه توجيهي بيشتر شبيه بود تا به سخنراني بين‌الصلاتين.«
به گفته مهدي کياني از فرماندهان ارشد سپاه، علت تاکيد فرماندهان جنگي به اجراي عمليات با وجود آگاهي از لو رفتن آن، کنفرانس غير متعهد‌ها بود، زيرا شمخاني از فرماندهان خواسته بود کاري کنند که رئيس‌جمهور با دست پر به اجلاس بروند.در اين عمليات ارتش عراق نيرو‌هاي ايراني را شکست داد و حدود شش هزار نفر از ايرانيان شهيد شدند. سرهنگ يعقوب حسيني در کتاب »والفجر مقدماتي« نوشته که »قاطعيت در تصميم براي اجراي اين عمليات به قدري بود که لزومي براي مخفي نگه‌داشتن آن در محافل داخلي و بين‌المللي به‌هيچ‌وجه احساس نمي‌شد و تمام محافل داخلي و خارجي از حمله وسيع قريب‌الوقوع نيرو‌هاي ايران در صحنه عمليات خوزستان و شرق عماره آگاه بودند.« ادامه در شماره بعدي

منبع :