تشکيل و قدرت‌گيري حزب جمهوري اسلامي

گروه تاريخي: درجريان انقلاب 57 گروه‌هاي متعددي عليه حکومت پهلوي مبارزه مي‌کردند؛ از جبهه ملي و نهضت آزادي تا حزب توده و سازمان‌هاي چپ‌گرا. اما اغلب اين گروه‌ها پس از پيروزي انقلاب از قدرت کنار زده شدند و حزب جمهوري اسلامي قدرت سياسي را به دست گرفت. حزب جمهوري اسلامي مهم‌ترين تشکل مسلمانان انقلابي هوادار روحانيون بود و دربرابر ديگر جريان‌هاي سياسي، مانند نهضت آزادي ايران، جبهه ملي، حزب توده و گروه‌هاي چپگرا قرار مي‌گرفت. اين حزب حدود دو هفته پس از پيروزي انقلاب 1357 اعلام موجوديت کرد و تا سال 1360 موفق شد تمام رقباي خود را از صحنه خارج کند و تمام مراکز قدرت سياسي را به دست آورد.

انقلاب 57 با اين تصور ميان روشنفکران و فعالان سياسي سکولار شکل گرفت که نظامي دموکراتيک در ايران برپا شود و در آن مردم تصميم‌گيرنده باشند و احزاب و گروه‌هاي مختلف اجازه فعاليت آزادانه داشته باشند. زماني که آيت الله‌خميني در پاريس بود، ديگر مشخص شده بود که رژيم پهلوي سقوط خواهد کرد و اطرافيان امام شروع به تهيه پيش‌نويسي براي قانون اساسي کردند که مبتني بر نظام جمهوري ايالات متحده بود و در آن رئيس جمهور با راي مستقيم مردم انتخاب مي‌شد و پارلمان بر اقدامات وي نظارت مي‌کرد، اما مهندس بازرگان و اطرافيانش چنين الگويي را مناسب نمي‌ديدند و ترس از اين داشتند که رئيس جمهور تبديل به مستبد شود، بنابرين در اسفند ماه سال 1357 با الگوي »جمهوري پنجم فرانسه«پيش‌نويس ديگري براي اداره کشور تهيه شد که هم نخست وزير و هم رئيس جمهور داشت. اين الگو در زمان ژنرال مارشال دوگل به وجود آمده بود و در فرانسه به اتفاقات مي‌سال 68 منجر شده و باعث سقوط دوگل شد، اما در ايران تصور مي‌شد چنين برنامه‌اي توازن قوا را برقرار خواهد کرد.
انقلابيون ترقي‌خواه همگي خواستار تشکيل مجلس موسسان براي قانون اساسي بودند، اما يک گروه وجود داشت که چندان علاقه‌اي به تشکيل مجلس موسسان نداشت: حزب جمهوري اسلامي. محمد قائد درباره اين دوران پر از جدال چنين مي‌نويسد: »عنوان مجلس مؤسسان احترامي تاريخي نهضت مشروطه را بر مي‌انگيخت و مدافعان تشکيل آن مي‌پنداشتند جلسات چنان مجلسي تاريخ‌ساز خواهد بود. اصحاب پانزده خرداد، با اين استدلال که مملکت در خطر توطئه‌هاست و مجال چنين برنامه‌هايي وجود ندارد، خواهان تصويب فوري پيش‌نويس و همه‌پرسي بودند و در بحث‌هاي پرکش و قوس نفعي براي خود نمي‌ديدند. نهايتا در برابر مقاومت شديد افکار عمومي و زير فشار طرفداران تشکيل مجلس مؤسسان، به هياتي جمع و جورتر براي بررسي متن رضايت دادند.«
در اين سال حزب جمهوري اسلامي توانست دست بالا را در مجلس موسسان به دست آورد. از سوي ديگر برخي از آن‌ها همه‌پرسي را باعث از دست رفتن فرصتي تاريخي براي در دست گرفتن قدرت مي‌دانستند و کساني، چون آيت‌الله طالقاني و مهندس بازرگان و نهضت آزادي را مانع تحقق اين فرصت مي‌پنداشتند چراکه آنان انتظار مجلسي مانند مجالس دوران مشروطه را داشتند که بر اساس اصول دموکراتيک اداره شود، با اين حال در اين دوره تاريخي ديدگاه‌هاي حزب جمهوري اسلامي اثرگذاري بيشتري داشت و مخالفان مجالي نيافتند. درواقع حزب جمهوري اسلامي در اين نقطه تاريخي نفوذش در نهاد‌هاي سياسي را افزايش داد.
کادر اوليه حزب جمهوري اسلامي همگي از چهره‌هاي نزديک به آيت‌الله خميني بودند. افرادي که تمامي آن‌ها بعد‌ها به بالاترين مناصب سياسي و قضايي در جمهوري اسلامي رسيدند. محمد حسيني بهشتي، عبدالکريم موسوي اردبيلي، اکبر هاشمي رفسنجاني، سيد علي خامنه‌اي و محمد جواد باهنر بودند. پنج تن يادشده به همراه سيد حسن آيت، اسدالله بادامچيان، عبدالله جاسبي، ميرحسين موسوي، مهدي کروبي، حبيب‌الله عسگراولادي، سيد محمود کاشاني (فرزند آيت‌الله ابوالقاسم کاشاني)، مهدي عراقي و علي درخشان از اعضاي شوراي مرکزي اوليه حزب جمهوري اسلامي بودند.
اساسنامه حزب که مشتمل بر 44 مادّه و پنج تبصره بود، در نخستين کنگره به تصويب رسيد. ارکان حزب مشتمل بود بر عضو، حوزه، واحد آمادگي، شوراي بخش و شهرستان و استان، هيات اجرايي، شوراي مرکزي، شوراي داوري، شوراي ايدئولوژي، شوراي افتا و کنگره (عاليترين مرجع حزب).شوراي مرکزي مسؤوليت برنامه‌ريزي حزب را برعهده داشت. وظيفه شوراي ايدئولوژي و افتا، نظارت بر مشي حزب و بررسي و تصميم‌گيري درباره مصوبات شوراي مرکزي بود. کنگره، تصويب و ايجاد هر گونه تغيير در اساسنامه، انتخاب اعضاي شوراي مرکزي و شوراي داوري، و بررسي عملکرد حزب را برعهده داشت. مواضع حزب به مواضع رهبر انقلاب آيت‌الله خميني بسيار نزديک بود.
موانع حضور روحانيون در عرصه اجرايي
حزب جمهوري اسلامي براي رسيدن به قدرت کامل دو مانع داشت؛ يکي گروه‌هاي ديگر همچون نهضت آزادي و سازمان مجاهدين خلق و چريک‌هايي فدايي خلق که در انقلاب دخيل بودند و مانع ديگر منع آيت الله خميني نسبت به ورود روحانيون به حوزه اجرايي و سياست بود.
حزب جمهوري اسلامي در دوره نخست انتخابات مجلس توانست اکثريت را به دست بياورد و يکي از چهره‌هاي شاخص آن يعني آيت‌الله رفسنجاني به رياست مجلس رسيد. اما در رياست جمهوري آنچه حزب مي‌خواست نشد و ابوالحسن بني‌صدر به رياست جمهوري انتخاب شد. در جريان نخستين انتخابات رياست جمهوري، برخي اعضاي حزب جمهوري اسلامي با جامعه روحانيت مبارز تهران اختلاف نظر پيدا کردند؛ جامعه‌روحانيت مبارز از ابوالحسن بني‌صدر حمايت مي‌کرد، اما حزب جمهوري اسلامي ابتدا جلال‌الدين فارسي را نامزد اعلام کرد و پس از آينکه گفته شد جلال الدين فارسي ايراني‌تبار نيست، حسن حبيبي را نامزد اين پست اعلام کرد.
دکتر منصور معدل در مقاله گفتمان اپيزوديک انقلاب مي‌نويسد: »گفتمان اسلام انقلابي بر »فرم« منازعه سياسي تاثير گذاشت. همراه‌شدن مجادلات ايدئولوژيک با منازعات بر سر قدرت را مي‌توان به‌خوبي در جريان مناقشه بر سر کنترل بوروکراسي دولت مشاهده کرد. انتخاب بني‌صدر به‌عنوان نخستين رئيس‌جمهور کشور يک شکست جدي براي حزب جمهوري اسلامي و يک موفقيت خيره‌کننده براي ليبرال‌ها بود. به‌هرحال، خيلي زود ايدئولوژي انقلابي کمک کرد تا کفه‌ي ترازوي نيرو‌هاي موجود در حکومت به نفع حزب جمهوري اسلامي تغيير کند.«
حزب جمهوري اسلامي تمام تلاشش را براي برکناري بني‌صدر انجام داد و شکافي که در قانون اساسي بين رئيس جمهور و نخست وزير ايجاد شده بود، نهايتا به اختلاف‌ها دامن زد و بني‌صدر برکنار شد.منصور معدل منازعات اين مقطع را چنين گزارش مي‌کند: »در انتخابات مجلس که در دور? انقلاب فرهنگي برگزار شد، حزب جمهوري اسلامي اکثريت آراء را بدست آورد. با بودن بني‌صدر در جايگاه رياست‌جمهوري و دست‌يافتن حزب جمهوري اسلامي به اکثريت کرسي‌هاي مجلس، انتخاب نخست‌وزير و اعضاي کابينه‌اش تبديل به موضوع مجادلات و جر‌و‌بحث‌هاي شديد شد. بحث درخصوص معيار انتخاب اعضاي بوروکراسي دولت در کانون اين مجادلات ايدئولوژيک جاي داشت. بني‌صدر بر قابليت فني و تخصص تاکيد مي‌کرد، در‌حالي‌که حزب جمهوري اسلامي بر مسائل ديني و تعهد به »مکتب اسلام« تاکيد داشت. رجايي، نخست‌وزير، اعتقاد داشت که انقلاب به‌خاطر اسلام و نه به‌خاطر داشتن چيز‌هاي مادي از‌قبيل پرتقال و انگور انجام شده است. رهبران حزب جمهوري اسلامي همچنين معتقد بودند »اخلاق« بر»علم« و »ارزش« بر »شناخت« اولويت دارد و تنها با به‌کار‌گرفتن مسلمانان مومن، ايران مي‌تواند به استقلال و خودکفايي واقعي دست يابد. اين مجادلات با حمله‌هاي بچه‌هاي حزب‌اللهي به حاميان بني‌صدر همراه شد.«
زماني که عدم کفايت ابوالحسن بني صدر براي رياست جمهوري در مجلس راي گذاشته شد، اعضاي حزب مي‌دانستند که اين طرح بدون موافقت آيت‌الله خميني بي‌اثر خواهد بود. نقل شده که ديدار هاشمي رفسنجاني با امام خميني بسيار موثر بوده است.
به گفته عبدالله جاسبي از اعضاي وقت حزب جمهوري اسلامي، هاشمي رفسنجاني در جلسه‌اي از بني‌صدر به آيت‌الله خميني شکايت کرد که »آن قدر اين بني‌صدر عليه ما حرف مي‌زند و آبروي ما را مي‌برد، شما حرفي نمي‌زنيد؟ و بعد آقاي هاشمي ساکت شدند و زدند زير گريه! امام جلسه را ترک کردند و ما هم همين‌طور سکوت کرده بوديم. فرداي آن روز حاج احمد آقا [خميني]به ما زنگ زدند و گفتند ديشب امام خواب‌شان نبرده است و حکم عزل بني‌صدر را از فرماندهي کل قوا صادر کرده‌اند و چند روز بعد نيز حکم عدم کفايت سياسي بني‌صدر در مجلس مطرح شد و راي آورد.«
به گزارش عصرآذربايجان به نقل از رويداد24،منزوي کردن مهندس بازرگان و نهضت آزادي و طرد گروه‌هاي چپ‌گرا و نهايتا عزل بني‌صدر حزب جمهوري اسلامي را عملا تبديل به حزب حاکم کشور کرد. ديگر هر سه قوه دست حزب جمهوري اسلامي بودند و جايي براي گروه‌هاي مختلفي که در پيروزي انقلاب دخيل بودند، باقي نماند و به اين ترتيب قدرت‌گيري حزب جمهوري اسلامي که با عزل بني صدر به اوج خود رسيده بود، بدون شکافي که در قانون اساسي مابين نخست وزير و رئيس جمهور تعبيه شده بود ممکن نمي‌شد.

منبع :