زينب پاشا؛ زن انقلابي دوران مشروطه

گروه تاريخي: با استناد به نوشته مذکور بايد اذعان کرد که زينب پاشا از زنان باسواد و متفکر زمانه خود نيز محسوب مي‌شد، که اين مساله خود مي‌تواند در بررسي علل قيام وي عليه استبداد و نابرابري در آن دوره موثر باشد. زينب پاشا را يکي از اسطوره‌هاي تاريخ اين مرز و بوم دانسته‌اند. در بررسي نقش زنان در طول تاريخ ايران، زينب پاشا را مي‌توان يکي از نمونه‌هاي بسيار شاخص و تاثيرگذار اين نوع حرکت‌ها و جنبش‌ها به‌شمار آورد.

مجيد رضازاد‌عموزين‌الديني

گروه تاريخي: با استناد به نوشته مذکور بايد اذعان کرد که زينب پاشا از زنان باسواد و متفکر زمانه خود نيز محسوب مي‌شد، که اين مساله خود مي‌تواند در بررسي علل قيام وي عليه استبداد و نابرابري در آن دوره موثر باشد. زينب پاشا را يکي از اسطوره‌هاي تاريخ اين مرز و بوم دانسته‌اند. در بررسي نقش زنان در طول تاريخ ايران، زينب پاشا را مي‌توان يکي از نمونه‌هاي بسيار شاخص و تاثيرگذار اين نوع حرکت‌ها و جنبش‌ها به‌شمار آورد.
 اين شيرزن قهرمان در دوره‌اي از تاريخ ايران و آذربايجان عصيان کرده و حماسه‌ها آفريده که در آن دوره محدوديت‌هاي بسياري بر حضور زنان در فعاليت‌هاي سياسي – اجتماعي حکمفرما بوده است، بنابراين جنبشي که اين شيرزن قهرمان با برخي يارانش که از زنان زحمتکش و مبارز تبريز بودند، آفريده، در نوع خود بي‌نظير بوده و از نظر تاريخي اهميت بسزايي در تاريخ ايران و حتي مشرق‌زمين دارد.
به نوشته روانشاد استاد عبدالحسين ناهيدي‌آذر: «زينب معروف به »بي‌بي‌شاه زينب«، :زينب باجي«، »ده‌باشي زينب«،»زينب پاشا« در يکي از محلات قديمي تبريز – عموزين‌الدين- در يک خانواده روستايي به دنيا آمده است. زينب پاشا پيشتاز بيداري زن قرن‌ها ستمديده ايراني است.
 وي تقريبا يک قرن و اندي پيش مهر سکوت تاريخ را از لب بر مي‌دارد و براي اولين بار در تاريخ ايران با چهل نفر از شيرزنان تبريز عليه ستم‌پيشگان و به موازات آن عليه نابرابري‌هاي جنسي که نظام فئودالي و ديدگاه‌هاي سنتي بر زنان تحميل کرده بود، به جنگ مسلحانه و پارتيزاني دست مي‌زند و همه را در برابر دلاوري‌هاي شگفت‌انگيز خود به حيرت وا مي‌دارد.
 دکتر سيروس برادران شکوهي (استاد تاريخ دانشگاه تبريز) در مورد کودکي وي به نکته جالبي اشاره کرده و مي‌نويسد: »زينب پاشا در کودکي در مکتبخانه محل درس خواند و به‌دليل ماجراجويي و حساس بودن از ديگر همسالانش متمايز افتاد.«
 با استناد به نوشته مذکور بايد اذعان کرد که زينب پاشا از زنان باسواد و متفکر زمانه خود نيز محسوب مي‌شد، که اين مساله خود مي‌تواند در بررسي علل قيام وي عليه استبداد و نابرابري در آن دوره موثر باشد.
در فصلنامه »گنجينه اسناد« در مورد زينب پاشا آمده است: »چنين بر مي‌آيد که وي زنان را برمي‌انگيخت تا با نابرابري‌هاي اجتماعي و ستم چندلايه‌اي که بر زن وارد مي‌شد، به پيکار برخيزند.« در »دايره‌المعارف تشيع« اين زن قهرمان آذربايجاني چنين معرفي شده است: »از زنان سياستمدار و سخنور و شجاع و مبارز تبريز، پس از تعطيل بازار تبريز در نهضت تنباکو به رهبري ميرزاي‌شيرازي و بازگشايي مجدد آن توسط ماموران دولتي زينب پاشا بسياري از زنان تبريز را گرد آورد و با سخنراني‌هاي آتشين خود آنان را وارد ميدان مبارزه و ماموران دولتي را تهديد به برخورد و جنگ مسلحانه خياباني کرد.
 در همين سال‌ها به‌دليل احتکار گندم از طرف مالکان در تبريز قحطي شده بود و گرسنگي مردم را تهديد مي‌کرد. به تحريک او زنان تبريز به انبار‌هاي گندم محتکران حمله کردند و درب انبار‌ها را گشودند و ذخاير انبار‌ها را در اختيار نيازمندان و فقرا قرار دادند. او زني مبارز بود که دربار قاجار را به هراس افکنده بود.«
به گفته مورخان: زينب پاشا زنان را بر گرد خود جمع کرده و در زمان گرسنگي مصنوعي که محتکران به‌وجود آورده بودند، به انبار‌هاي محتکران حمله کرده و انبار‌ها را گشوده و ارزاق را ميان اهالي فقير تقسيم مي‌کردند.
 دکتر محمدابراهيم باستاني‌پاريزي نيز در کتاب »خاتون هفت‌قلعه« به قيام زينب پاشا در تبريز اشارات کوتاهي داشته و از حمله زينب پاشا و يارانش به خانه »نظام العلماء« مطالبي ذکر کرده است. در »دانشنامه زنان فرهنگ‌ساز ايران و جهان« در مورد اين شيرزن قهرمان آمده است: »زينب پاشا چندسالي در خطه آذربايجان به‌عنوان نماد مبارزه با ستمگران شناخته مي‌شد...« گويند در اواخر عمر زينب باجي با عده‌اي زوار به کربلا مي‌رود و در بين راه عساکر (سربازان) عثماني که براي تفتيش زوار آمده بودند، سختگيري مي‌کنند، »زينب باجي« از اين رفتار آزرده شده و دست به عصيان مي‌زند و ديگران را هم به‌دنبال خود مي‌کشاند، به عساکر حمله مي‌کند و آن‌ها ناگزير به فرار مي‌شوند و اين خانم با قافله به کربلا مي‌رود. به نوشته رحيم رئيس‌نيا »بنا به روايتي آخرين حادثه قابل ذکر زندگي زينب پاشا را بايد درگيري او با عساکر عثماني در جريان مسافرتش به عتبات، که در اواخر عمرش روي داده، دانست، بعد از آن اطلاعي درباره زندگي او در دست نيست.« به نوشته اکثر منابع بعد از اين واقعه از زينب پاشا ديگر خبري به‌دست نيامده است و به‌نظر مي‌رسد که وي در اين آخرين سفر خود در کربلا وفات کرده و در همان‌جا نيز دفن شده است.در دوره ناصرالدين شاه قاجار و سال‌ها بعد از آن »زينب پاشا« از نفوذ و آوازه بسيار شگفت‌انگيزي در ميان مردم آذربايجان و تبريز برخوردار بوده است، براي مثال قيام وي در تبريز دوره ناصري آنچنان معروف و تاثيرگذار بوده که مردم شهر تبريز اتفاقات و مسائل روزمره خويش را در دوره‌اي هرچند کوتاه، براساس عصيان زينب پاشا تقسيم‌بندي و تاريخ‌گذاري مي‌کردند و از قيام وي به‌عنوان مبدا تاريخي استفاده مي‌کردند، مثلا مي‌گفتند فلان واقعه قبل از »قيام زينب پاشا«اتفاق افتاده يا واقعه فلان بعد از»قيام زينب پاشا« روي داده است.ه گزارش عصرآذربايجان به نقلاز فراديد، در اين زمينه در رساله‌اي که از دوره مشروطه به قلم »محمدآقا ايواني« به يادگار مانده، چنين آمده است: ».. اجتماع مردم تبريز، بلوا کردن و زنان به بازار‌ها ريخته، دکان‌ها بستن و به قونسولخانه روس پر شدن و از قشونان شکايت کردن که آن واقعه را تبريزيان (فتنه زينب پاشا) نموده، تاريخ قرار داده‌اند...«که اين سند خود مي‌تواند نشان از نفوذ فوق‌العاده زينب پاشا و جنبش وي در ميان مردم تبريز در آن روزگار باشد.

منبع :