تبريز را سنگر دفاع از ايران کرد

گروه تاريخي: واکنش شيخ محمد خياباني به قرارداد استعماري1919 امري قابل پيش‌بيني بود و به همين خاطر وثوق‌الدوله از قبل به فکر چاره‌اي براي آن افتاده بود.

گروه تاريخي: واکنش شيخ محمد خياباني به قرارداد استعماري1919 امري قابل پيش‌بيني بود و به همين خاطر وثوق‌الدوله از قبل به فکر چاره‌اي براي آن افتاده بود.
وثوق‌الدوله مي‌دانست که ورود خياباني به مجلس به معناي ناکام ماندن اين قرارداد خواهد بود. بعد از ظهر 22شهريور 1299 وقتي که پس از مقاومت 6ماهه در تبريز نهايتا به تير جور مخبرالسلطنه به شهادت رسيد، نام و راهش بيش از زمان حيات بر روي زبان‌ها افتاد تا آنجا که ملک‌الشعراي بهار در يکي از ترجيع‌بندهاي مشهورش سرود: »گر خون خياباني مظلوم بجوشد؛ سرتاسر ايران کفن سرخ بپوشد«. بهار شهادتش را چنين توصيف کرد: »در سايه  قانون سر قانون‌طلبان را؛ از تن ببريدند و نکردند تحاشي«. شهادت شيخ محمد خياباني روحاني حامي مشروطه اما بيش از هرچيز در ارتباط با مقاومت شيخ با سلطه اقتصادي و سياسي انگلستان بر ايران بود.
در مرداد 1298 انتخابات مجلس چهارم شروع شد. خياباني با داشتن نه هزار راي ، حايز اکثريت آراء بود. اما در صحنه بين‌المللي حوادثي در حال رخ دادن بود که استقلال و حاکميت ملي ايران را در کوران روزهاي بي‌دولتي تهديد مي‌کرد. با پايان جنگ جهاني اول، انگلستان قدرت مسلط خارجي در ايران به شمار مي‌آمد، زيرا نه تنها نيروهاي عثماني و حاميان آلماني آن‌ها شکست خورده و از خاورميانه بيرون رانده شده بودند، بلکه روسيه هم به علت بروز انقلاب بلشويکي دچار آشفتگي و جنگ داخلي بود.
در اين موقعيت انگليسي‌ها نيروهاي خود را تا شمال ايران پيش رانده و از طريق مرزهاي جنوبي روسيه به نيروهاي مخالف رژيم کمونيستي جديد روسيه کمک مي‌کردند. لرزد کرزن، وزير خارجه وقت بريتانيا براي تثبيت نفوذ کشورش در ايران، در نهم اوت 1919 برابر با هفدهم مرداد 1288 در شرايطي که احمدشاه قاجار در آخرين ماه‌هاي حکومت خود فاقد هرگونه نفوذ سياسي در کشور بود و سلسله قاجار در آستانه انقراض قرار داشت‌، قراردادي طراحي کرد که به قرارداد 1919 شهرت يافت. به موجب اين قرارداد کليه تشکيلات نظامي و مالي ايران تحت نظارت انگليسي‌ها قرار مي‌گرفت و امتياز راه‌آهن و راه‌هاي شوسه ايران نيز به آن‌ها واگذار مي‌شد.
طرح اين قرارداد با رياست ميرزا حسن‌خان وثوق‌الدوله بر دولت ايران همزمان بود. گفته مي‌شد وثوق‌الدوله و دو تن از وزراي کابينه‌اش براي بستن اين قرارداد پول هنگفتي نيز از دولت انگلستان به عنوان رشوه دريافت کردند.
در پي انتشار متن قرارداد، موجي از اعتراضتن در ايران پديد آمد. فرقه دموکرات در تبريز که رهبري آن را خياباني برعهده داشت عليه قرار داد 1919 وارد عمل شد و در روزنامه تجدد نوشت :»تا زماني که قرارداد به تصويب مجلس نرسيده ، ورق پاره اي بيش نيست و اعتباري ندارد«.
واکنش شيخ محمد خياباني به اين قرارداد امري قابل پيش‌بيني بود و به همين خاطر وثوق‌الدوله از قبل به فکر چاره‌اي براي آن افتاده بود. وثوق‌الدوله مي‌دانست که ورود خياباني به مجلس به معناي ناکام ماندن قرارداد استعماري 1919 خواهد بود. آنچنان که سابقه خياباني روشن بود و او 8سال پيش نيز مقابل اولتيماتوم روس‌ها ايستادگي کرده بود.
در اين موقعيت وثوق‌الدوله با اعزام 2نفر خارجي به همراه چند مزدور از تهران به تبريز، بسياري از کارمندان و مسوولان ادارات را به دليل اينکه نتوانسته بودند در انتخابات خواسته هاي او را بر آورند، اخراج و افراد مزدور و خود فروخته اي را جايگزين آنان کرد و در واقع انتخابات آذربايجان را به هم زد.
خياباني در اين شرايط به دنبال ايجاد ائتلاف سياسي با رجال ديگر شهرهاي ايران و به ويژه تهران بود. او هرچه بيشتر پيگيري مي‌کرد کمتر نشانه روشني مي‌يافت. به همين خاطر تمام تلاش خود را معطوف به ياران تبريزي‌اش کرد و با تشکيل »مجلس محلي تبريز« آزاديخواهان اين شهر را دور خود جمع کرد. تشکيل چنين مجلسي در شرايطي که وثوق‌الدوله عملا تبريز را از مجلس شوراي ملي حذف کرده بود تاکتيکي براي فعال نگه داشتن تبريز در کوران حوادث به حساب مي‌آمد.
نهايتا در نوروز 1299 بود که کميته مجلس محلي تبريز با انتشار بيانيه‌اي خطاب به آزاديخواهان سراسر کشور همگان را به اتحاد و ائتلاف دعوت کرد. اقدام اين مجلس در برابر دولت مرکزي که از قدرت پارلمان در برابر قرارداد استعماري با انگليس هراس داشت به مثابه آغاز يک نبرد جدي بود.
17فروردين همان سال بود که شيخ محمد خياباني آزاديخواهان مسلح را براي آزاد کردن »ميرزا باقر« که به سبب مخالفت رييس خارجي شهرباني تبريز دستگير شده بود بسيج کرد. اين اقدام نخستين گام جدي قيام عليه حکومت مرکزي بود. 18فروردين دانش‌آموزان مدارس نيز در خيابان شعارهاي تندي را عليه وثوق‌الدوله و مزدورانش سر دادند. اين اعتراضات به تصرف ادارات شهر منتهي شد. خياباني همان روز به مزدوران وثوق‌الدوله هشدار داد که تا روز چهارشنبه بايد تبريز را به مقصد تهران ترک کنند.
اخراج نيروهاي وثوق‌الدوله آغاز اداره تبريز به دست شيخ خياباني به حساب مي‌آمد. اين حکومت 5ماه طول کشيد. دشمنان خياباني در تمام اين مدت به دنبال سرکوب قيام وي در تبريز بودند. در اين مدت وثوق الدوله از نخست وزيري احمد شاه عزل و مشير الدوله به جاي او منصوب شد. مشير الدوله براي شکست قيام خياباني ، مهدي قلي خان هدايت ، معروف به مخبر السلطنه را که چهره‌اي موجه و ملي داشت را به تبريز فرستاد. وي مدتها سعي کرد از طريق صحبت با دوستان خياباني او را از ادامه نهضت باز دارد، ولي خياباني اعتنايي نکرد و از طرفي گمان نمي کرد که مخبر السلطنه قصد خيانت داشته باشد. مخبر السلطنه چون از راه تزوير و فريب و مذاکره نتوانست خياباني را از راهي که در پيش گرفته منصرف سازد، با رييس قزاقخانه تبريز - که يک کلنل روسي بود - گفتگو و تباني و نقشه سرنگوني قيام تبريز را طرح ريزي کرد.
سرانجام در سپيده دم يکشنبه 21 شهريور 1299، که بسياري از نيروهاي مسلح خياباني براي بر چيدن اشرار محلي به اطراف تبريز رفته بودند و نيروي اندکي در شهر و اطراف عالي قاپور (مقر حکومت خياباني و مرکز قيام) مانده بود، قزاقهاي مسلح به دستور کلنل روسي و مخبر السلطنه به شهر ريختند و تمام نيروهاي قيامي را يا کشتند يا خلع سلاح کردند و همه مراکز آزاديخواهان و ادارات را به تصرف خود در آوردند و عالي قاپور را در اختيار خود گرفتند.
به گزاش عصر آذربايجان به نقل از ايرنا،قزاقها به فرمان مخبر السلطنه به خانه خياباني ريختند، ولي قبل از اينکه به او دست بيابند خياباني از راه پشت بام به خانه همسايه‌اش شيخ حسنعلي ميانجي رفت. شيخ حسنعلي اصرار کرد که پيش مخبر السلطنه برود و وساطت کند، ولي خياباني نپذيرفت . تا اينکه بعد از ظهر 22 شهريور 1299/29 ذيحجه 1338، مخفي گاه شيخ پيدا شد و با شليک چند تير به دست اسماعيل قزاق در زير زمين خانه شيخ حسنعلي ميانجي به شهادت رسيد. پيکرش را بيرون آوردند و در گورستان »سيد حمزه« تبريز به خاک سپردند.

منبع :