گروه تاريخي: قبرستان ججين اردبيل با بيش از يک قرن قدمت رموز بسياري در دل پنهان دارد، رموزي که به جاي کشف و مطالعه در قعر قبور تاريخي پنهان است. مشهدي سليمان هر روز از کله‌سحر به گورستان ججين مي‌رود. گورستاني که گفته مي‌شود در خيابان‌کشي و توسعه شهر به دو قسمت تقسيم شده است. البته گروهي معتقد به صحت اين مدعا نيستند. اما ججين يکي از لکه‌هاي قديمي روستاي داشکسن است که زماني از روستاهاي اطراف اردبيل محسوب مي‌شد و با توسعه شهر از يک قبرستان روستايي به قبرستان داخل شهر تغيير مسير داد. حتي نام اين روستا به نوعي تداعي توليد سنگ است که به عقيده برخي کهن‌سالان در گذشته در اين روستا سنگ‌قبر توليد مي‌شد. مشهدي سليمان پيرمرد آرام با قدي متوسط به عنوان نگهبان گورستان گشتي در لابه‌لاي گورها مي‌زند و از صحت و سلامت همه‌چيز که مطمئن شد گوشه دنجي چاي قندپهلو را رو به رويش مي‌گذارد. مسير نگاهش به سنگ‌قبري قديمي گره‌خورده است که بيش از سن خود او قدمت دارد. با آهي سنگين و کش‌دار سري تکان مي‌دهد و به حال زنده‌ها و نه مرده‌ها افسوس مي‌خورد. مي‌گويد: آدم‌ها زندگي را سخت چسبيده‌اند. غافل از اينکه مرگ همين جا در کنار گوش آدم است و بايد از زندگي عبرت آموخت. بيش از 80 سال سن دارد و گورستان ججين پيش از تولد او بوده و به قول خودش شايد 200 سال بيشتر قدمت داشته باشد. براي اثبات مدعايش به سنگ‌قبرهاي قديمي اشاره مي‌کند که تزئينات آن سال‌ها است تکرار نمي‌شود. *ثبت زمان فوت به تاريخ قمري سنگ‌قبرهاي قديمي در ججين بيش از ساير آرامستان هاي اردبيل است. حداقل در ظاهر و در بررسي ميداني مي‌توان به اين نتيجه‌گيري دست يافت. در اين آرامستان به کررات سنگ‌قبرهاي سنگي با حکاکي در اطراف آن مشاهده مي‌شود. نقش گل و بته‌جقه، آيات قرآن و زمان تولد و وفات فرد با ظرافت خاصي حک شده است. اما آنچه قابل توجه است ثبت زمان فوت به تاريخ قمري است که در برخي سنگ‌هاي قديمي تر مشاهده مي‌شود. يکي از شهروندان اردبيلي معتقد است تعدادي از سنگ‌قبرها از روسيه به اين قبرستان و ساير قبور اردبيل انتقال يافته است. موضوعي که البته کريم حاجي‌زاده مديرکل ميراث فرهنگي استان آن را نمي‌پذيرد و معتقد است هيچ‌کدام از سنگ‌قبرها وارداتي نيست و همين جا در خود اردبيل توليد شده است. مشابه سنگ‌قبرهاي حکاکي شده در بسياري از قبرستان‌هاي قديمي اردبيل از جمله بقعه شيخ صفي‌الدين اردبيلي و بقعه شيخ جبرئيل وجود دارد؛ اما آنچه جاي تأسف است مطالعات حداقلي در خصوص سنگ‌قبرها است و به درستي مشخص نيست که قدمت سنگ‌قبرها به چه تاريخي بازمي‌گردد. بابا صفري در کتاب خود »اردبيل در گذرگاه تاريخ« به سنگ‌قبرهاي حکاکي شده اشاره کرده و نوشته است: »سنگ‌هايي که در قديم روي قبرها مي‌گذاشتند بسيار ديدني بود. معمولاً بر دور آن آياتي از قرآن مجيد نقر مي‌کردند و در سنگ‌قبر بزرگان نام صاحب قبر را نيز مي‌نوشتند. در بعضي از سنگ‌ها چاله کوچکي براي ريختن آب به وجود مي‌آوردند. در سنگ‌هايي که از چند قرن پيش تا اين اواخر باقي بود، نقش‌هايي هم از تير و کمان و يا شکل ظروف و غيره به نظر مي‌رسيد.« نکته ظريفي که بابا صفري از نظر گذرانده حکاکي نام فرد در صورتي که شخصيت اجتماعي، سياسي و مذهبي شناخته شده‌اي بود بر روي سنگ‌قبرها است. بطوريکه به وضوح سنگ‌قبرهاي بي‌نام در قبرستان‌هاي اردبيل مشاهده مي‌شود و در مقابل برخي سنگ‌قبرها به حدي آراسته شده‌اند که برخوردار از آرامگاه و اتاقک‌هاي فلزي و يا طاق‌هاي آجري بر روي خود هستند. بطوريکه شکلي از اختلاف بين منزلت و جايگاه اشخاص حتي در گورستان نيز تداعي مي‌شد. *قدمت ججين به دوره قاجار بازمي‌گردد مديرکل ميراث فرهنگي استان اردبيل تصريح کرد: برخي مدعا که سنگ‌قبرهايي از روسيه به اردبيل انتقال يافته صحيح نيست. بررسي سنگ‌قبرهاي قبرستان ججين نيز نشان مي‌دهد قبور قديمي به دور قاجار و دوره پهلوي اول و زمان رضاشاه بازمي‌گردد. کريم حاجي‌زاده متذکر شد: در حدود سال 1360 منطقه بين راه سرعين و قبرستان داشکسن روستاي بزرگي بود و در واقع ججين در محدوده شهري قرار نمي‌گرفت. بلکه با فاصله قابل‌توجهي از شهر قرار داشت. اما بعدها با توسعه شهر وارد محدوده شهري شد. وي افزود: يک تعداد از قبور بيش از 100 سال قدمت دارد و تعدادي که آرامگاه دارند به دوره رضاشاه بازمي‌گردد. به گفته مديرکل ميراث فرهنگي استان در آرامگاه ججين دو قبرستان قديمي وجود دارد و مابقي در دوره‌هاي بعد و دوره پهلوي دوم ساخته شده است. وي با اشاره به حکاکي و تاريخ‌نگاري سنتي در قبور اين قبرستان اضافه کرد: اينکه سن اين سنگ‌ها با سن سنگ‌هاي موجود در بقعه شيخ صفي‌الدين يا شيخ کلخوران برابري مي‌کند، نيازمند مطالعه است. حاجي‌زاده متذکر شد: در واقع بر خلاف اين دو مجموعه تاريخي ججين قبرستان مقدسي نبوده و بي‌شک دفن اشخاص تأثيرگذار تاريخي مشابه آنچه در بقعه شيخ صفي‌الدين و يا شيخ کلخوران مشاهده مي‌شود، مورد انتظار نيست. وي تأکيد کرد: تنها شخصيت تاريخي دفن شده در ججين روحاني مبارز دوره دمکرات است که در زمان منازعه ميرزاعلي اکبر مرحوم کشته شده و در اين قبرستان دفن مي‌شود؛ قبر وي 22 سال قبل بازسازي شد. *رستان‌هاي مقدس نيازمند مطالعه است در کتاب اردبيل در گذرگاه تاريخ بابا صفري تصريح شده است: »اين سنگ‌ها که در قبرستان‌هاي اردبيل زياد بود در موقع احداث سربازخانه شهر جمع‌آوري گرديد و به صورت لاشه‌سنگ درآمده و در پي بناها به کار رفت« بر خلاف ادعاي بابا صفري هنوز تعدادي از سنگ‌قبرهاي حکاکي شده باقي‌مانده است که ممکن است از نظر اين محقق به دور مانده باشد. اما استفاده از سنگ‌قبرها در پي ساختمان‌ها امر مرسومي بوده و هم‌اينک نيز مسئولان ميراث فرهنگي يکي از مهم‌ترين موانع نگه‌داري سنگ‌قبرها را فرهنگ‌هاي اشتباه پيرامون آن مي‌دانند. مديرکل ميراث فرهنگي استان با تأکيد به ضرورت مطالعه سنگ‌قبرهاي قديمي اردبيل، اضافه کرد: هر شي‌ء تاريخي بايد در محل خود مطالعه شود و جدا کردن و مطالعه آن در محل ديگر به منزله جدا کردن آن از هويت خود است. حاجي‌زاده در خصوص ساماندهي سنگ‌قبرهاي قديمي که در محوطه بقعه شيخ جبرئيل و بقعه شيخ صفي‌الدين به حال خود رها شده است، تصريح کرد: ميراث فرهنگي تنها براي اقدامات نجات بخشي سنگ‌قبر را به محل ديگر انتقال مي‌دهد.وي افزود: متأسفانه بارها شکستن سنگ‌قبرها با اين تصور که ممکن است در داخل قبر شي‌ء ارزشمندي به همراه جسد دفن شده باشد، مشاهده مي‌شود و اين معضل به يکي از مشکلات نگه‌داري سنگ‌قبرها تبديل شده است.مديرکل ميراث فرهنگي استان تأکيد کرد: براي حفاظت از سنگ‌قبرها در برخي قبرستان‌هاي تاريخي جمع‌آوري و احصا سنگ‌قبرهاي قديمي را در دستور کار قرار داديم و اين طرح هم اکنون در مشگين شهر و برخي روستاهاي خالي از سکنه نير انجام مي‌شود.به گفته حاجي‌زاده اين طرح به تازگي آغاز شده و لازم است در قبرستان‌هاي قديمي به ويژه گروهي که از قدمت بالايي برخوردارند و وجه مقدسي داشته‌اند اجرايي شود. اين اظهارات در حالي است که تاکنون مطالعه جامعي از سردابه هاي قبرستان‌هاي اردبيل صورت نگرفته و با تغيير چهره شهر محل اين سردابه ها گم‌وگور شده است. اخيراً کشف گور دسته‌جمعي 9 زن در خلخال که در محل سردابه به صورت موقت نگه‌داري مي‌شد اثبات مدعايي است که بيش از نيم‌قرن قبل بابا صفري بر آن صحه گذاشته است. از سوي کشف اشيا تاريخي از قبور قديمي اردبيل يکي از مهم‌ترين ابزارهاي مطالعه تاريخ، سنت‌ها، فرهنگ و آداب‌ورسوم مردم يک منطقه است.خلأ مطالعه قبور قديمي اردبيل در وضعيتي پابرجاست که شهرداري اردبيل طرح هم‌سطح سازي آرامستان ها را يکي پس از ديگري اجرا مي‌کند. در اين طرح هيچ اثري از سنگ‌قبرهاي قديمي باقي نمي‌ماند و همگي با سنگ‌هاي جديد و يک شکل تعويض مي‌شود. رموز تاريخي پنهان در سنگ‌قبرها قبل از کشف در دست نابودي است و لازم است اقدام عاجل در اين خصوص صورت گيرد.
قبرستان ججين اردبيل با بيش از يک قرن قدمت رموز بسياري در دل پنهان دارد، رموزي که به جاي کشف و مطالعه در قعر قبور تاريخي پنهان است.