جنگ ايران و عراق چگونه آغاز شد

گروه تاريخي: در روز‌هاي شهريور 1359 تنش ميان ايران و عراق به اوج خود رسيده بود و هر دو کشور سخناني عليه يکديگر مطرح مي‌کردند. صدام قرارداد الجزاير را زير پا گذاشته بود و مدام براي ايران شرط مي‌گذاشت.

بخش اول

رايان حسيني

گروه تاريخي:  در روز‌هاي شهريور 1359 تنش ميان ايران و عراق به اوج خود رسيده بود و هر دو کشور سخناني عليه يکديگر مطرح مي‌کردند. صدام قرارداد الجزاير را زير پا گذاشته بود و مدام براي ايران شرط مي‌گذاشت.
 او تصور مي‌کرد در جريان اعدام‌هاي انقلابي نيرو‌هاي ارتش، توان نظامي ايران از بين رفته و به سادگي مي‌تواند ايران را فتح کند. »آن اول که انقلاب شد ما شعار‌هاي تند هم مي‌داديم. صدور انقلاب، امروز ايران فردا عراق پس فردا کجا... اين شعار‌هاي تند باعث شد کشور‌هاي ديگر وحشت کنند. من رفتم خدمت مرحوم آيت‌الله خميني در همين منزل مقابل ما که منزل آقاي يزدي بود. آنجا خدمت ايشان عرض کردم رسم است که هر وقت در جايي انقلاب مي‌شود، هيات‌هاي حسن نيت مي‌فرستند براي کشور‌هاي مجاور و به آن‌ها حالي مي‌کنند که ما به شما کاري نداريم و سوابق و روابط ما همانگونه که بوده هست. ما متاسفانه چنين نکرديم و اين کار را هرچه زودتر بکنيم بهتر است چرا که صدام زمزمه جنگ کرده و قرارداد الجزاير را پاره کرده است و بايد هرچه زودتر جلوي اين برنامه گرفته شود.«
از خاطرات آيت الله منتظري
از زمان شکل‌گيري کشور عراق در مرز‌هاي کنوني، بزرگ‌ترين مشکل آن دسترسي محدود به آب‌هاي آزاد و دريا‌ها بود که ايجاد بنادر تجاري و باري را ناممکن مي‌ساخت. تنها بندر مهم و قابل کشتيراني بغداد در اروندرود بود. عراقي‌ها تلاش مي‌کردند، کويت را که راه دريايي داشت به خاک خود ضميمه کنند اما کويت تحت قيومت انگلستان بود و انگلستان اجازه اين کار را به عراقي‌ها نمي‌داد.در سال 1963 ميلادي عراق تماميت ارضي کويت را رسما پذيرفت و با استقلال کويت تنها راه پيوند عراق به آب‌هاي آزاد از ميان رفت و حضور در اروندرود تنها چاره براي دولت عراق بود. به همين حضور در اروندرود به مهم‌ترين مسئله‌ي ايران و عراق شد و همين امر باعث درگيري‌هاي پي‌در‌پي در مرز دو کشور شد. در تمامي اين درگيري‌ها برتري با ايران بود چرا که سنگر‌هاي ايران در ارتفاعات قرار داشتند و ايران از نظر تجهيزات نظامي و قدرت اقتصادي بسيار برتر از عراق بود.نخستين معاهده‌ صلح در جولاي 1937 ميلادي امضا شد و دومين معاهده در 1957 که در آن پيشنهاد اداره‌ي اروندرود به صورت مشترک مطرح شده بود و هر دو طرف بر مرزي که هياتي سوئدي مطرح کرد نظارت داشتند.
در سال 1968 در عراق کودتا شد و حزب بعث به رهبري »حسن البکر« روي کار آمد. صدام حسين که معاون حسن البکر بود گرايشي افراطي به »ناسيوناليسم عربي« داشت و خوزستان را که يکي از استان‌هاي ايران بود جزو جهان عرب مي‌دانست!صدام حسين همچنين عراق را مالک جزاير سه‌گانه ابوموسي، تنب بزرگ و تنب کوچک مي‌دانست. البته دليل تخاصم وي با ايران امور ژئوپلتيک نبود بلکه ايدئولوژي »پان‌عربيسم« صدام حسين و حزب بعث بود که ايران را بدل به خصم اصلي عراق کرده بود.
 پيمان سعدآباد و پيمان الجزاير
در دوران اوج‌گيري پان‌عربيسم عراق، محمدرضاشاه پهلوي در اوج قدرت و ثروت بود به راحتي با خطرات حزب بعث مقابله مي‌کرد. حکومت ايران در مقابل حمايت عراق از جدايي‌طلبان استان خوزستان، از کُرد‌هاي شمال عراق که با دولت مرکزي آن کشور در جنگ بودند حمايت مي‌کرد و براي گروه‌هاي مخالف حزب بعث اسلحه و پول مي‌فرستاد.در ميان تخاصم دولت شاه با عراق، ايران دست بالا را داشت چرا که ارتش ايران به يکي از قوي‌ترين ارتش‌هاي قاره آسيا بدل شده بود و متحدان ايران در بلوک غرب از حکومت پهلوي حمايت مي‌کردند. همين مسئله باعث شد که ايران از موضعي برتري‌طلبانه قرارداد 1937 (پيمان سعدآباد در دوره رضاشاه بسته شد که اداره اروندرود را به عراق مي‌داد) را به صورت يک‌جانبه لغو کند.اين اقدام در سال 1969 رخ داد و پس از آن درگيري‌ها و تنش‌هاي مرزي دو کشور افزايش يافت، قرارداد الجزاير در سال 1975 و براي خاتمه دادن به درگيري‌ها منعقد شد. بر اساس مفاد قرارداد الجزاير، عراق از حاکميت اروندرود و جزاير سه‌گانه چشم‌پوشي مي‌کرد و ايران از حمايت کُرد‌هاي مخالف عراق دست بر مي‌داشت و خط تالوگ نيز مرز رسمي دو کشور مي‌شد.اين قرارداد پس از درگيري‌هاي سال‌هاي 50 تا 52 پيش آمد که در تمام اين درگيري‌ها برتري با ايران بود زيرا دولت عراق مي‌دانست که توان مقابله با ارتش ايران را نخواهد داشت. قرارداد الجزاير آتش اختلافات را خاموش کرد و دو کشور موقتا روابط دوستانه‌اي در پيش گرفتند. پس از پيروزي انقلاب درگيري لفظي و مرزي دو کشور بالا گرفت. حسن‌البکر چند روز پس از رفراندوم جمهوري اسلامي پيام تبريکي براي آيت‌الله خميني فرستاد و ايشان در جواب از پيام البکر تشکر کرد و به زباني کنايي به البکر نوشت: «نهضت انفجاري ايران در اثر ديکتاتوري و اختناق و فشار رژيم پهلوي هشداري بود براي همه مستکبرين در مقابل مستضعفين... عاقبت اختناق‌ها انفجار است.«
درگيري‌هاي لفظي ايران و عراق پس از انقلاب ايران
آيت‌الله خميني چند ماه بعد و در آذرماه سال 1358 با خبرنگاران خارجي مصاحبه کرد و درباره دولت عراق گفت: »اگر سرنيزه را از اين ملت‌ها بردارند، از عراق بردارند، از نمي‌دانم ترکيه بردارند، از جا‌هاي ديگر بردارند، همه يک‌صدا با ما موافقند. سرنيزه جلو را گرفته است. منتها ايران سرنيزه را شکست. ايران ايستاد.«اين سخنان زماني گفته شدند که صدام حسين در ابتداي سال 58 به رياست جمهوري رسيده و قدرت مطلق را به دست گرفته بود و ديگر حسن البکر در سياست عراق جايي نداشت. »ابوالحسن بني‌صدر« در خاطراتش مي‌گويد وقتي صدام به قدرت رسيد، توسط نواده سيد ابوالحسن اصفهاني پيامي براي آيت‎الله خميني ارسال کرد و بابت رفتار دولت عراق در زمان تبعيد از ايشان عذرخواهي کرد.بني‌صدر درباره واکنش آيت الله خميني به اين پيام مي‌نويسد: »آقاي خميني گفت صدام شش ماه هم در عراق دوام نمي‌آورد و امواج مردم عراق برمي خيزد و او را هم با خود مي‌برد آنجا که شاه را برد. صدام به التماس افتاده و مي‌خواهد از ما مشروعيت بگيرد.«
ادامه در شماره بعدي

منبع :