انقلاب فرهنگي و تعطيلي دانشگاه‌ها در ايران چگونه انجام شد

گروه تاريخي: انقلاب فرهنگي ايران مجموعه‌اي از رويداد‌هايي در آموزش عالي ايران در سال‌هاي 1359 تا 1362 که در پي آن حکومت جمهوري اسلامي ايران، استادان و دانشجوياني که به زعم تيم بررسي صلاحيت، رويکرد انقلابي نداشتند را تصفيه کردند.

 عليرضا نجفي

گروه تاريخي:  انقلاب فرهنگي ايران مجموعه‌اي از رويداد‌هايي در آموزش عالي ايران در سال‌هاي 1359 تا 1362 که در پي آن حکومت جمهوري اسلامي ايران، استادان و دانشجوياني که به زعم تيم بررسي صلاحيت، رويکرد انقلابي نداشتند را تصفيه کردند.
انقلاب فرهنگي مجموعه اقداماتي بود که از سال 1359 تا سال 1362 در ايران انجام شد و به پاکسازي دانشگاه‌ها از افرادي که به زعم نيروهاي انقلابي، دگرانديش بودند منجر شد.
انقلابيون ايران در سال‌هاي ابتدايي دهه چهل، معمولا از براندازي نظام پهلوي سخن نمي‌گفتند و بيشتر خواستار اصلاح کردن جامعه و حکومت شاه بودند اما در ادامه انتقادات به قدري زياد شد که بحث‌هاي جدي‌تري از »اصلاح« مطرح شد؛ تا آنجا که علي اميني نخست وزير وقت در دي ماه سال 1340 نزد آيت الله خميني رفت و خواسته‌هاي خود را با او مطرح کرد.
خواسته‌هاي آيت‌الله خميني معطوف به اصلاح جامعه مي‌شد. يکي از بحث‌هاي آن جلسه رواج بي‌ديني در جامعه و به خصوص در دانشگاه بود. سخنان ايشان از اين قرار بود: »اولين مسئله دانشگاه‌هاست. نمى‌دانم چه ارتباطي بين بى‌دينى و خلاف اخلاق با دانشگاه‌ها وجود دارد؟ چه ارتباطي بين اين دو مسئله هست؟ آن‌ها که دانشگاه مى روند و از دانشگاه‌ها فارغ‌‌التحصيل مى‌شوند، واقعاً از نظر اخلاقي و ديني بسيار ضعيف هستند.
واقعاً ضد اخلاق و ضد دين مطرح مى‌شوند. چه ارتباطي بين اين مسأله هست، من هنوز پى نبردم. ببينيد اين وضعيت از اساتيد اين‌ها هست؟ از محيط دانشگاه است؟ از وضعيت دولت است؟ بالاخره از هر منشا هست جلوگيري کنيد. اين دانشگاه شوخى نيست. اگر کتاب‌هايشان بدآموزي دارد، اگر معلمين آن‌ها بدآموزي دارند، اگر محيط دانشگاه اينطوري است، بايد به اين جوان‌ها رسيد. اين‌ها سازندگان آينده کشور ما هستند.«
در آن زمان چهره‌هايي مانند سيدحسين نصر که با روحانيون و دربار رابطه خوبي داشتند، عملا نداي اسلامي کردن علوم را سر داده بودند. حتي خود محمدرضاشاه نيز از نوعي بومي‌گرايي و بازگشت به خويشتن در روند علوم و مباحث فرهنگي سخن مي‌گفت اما به دليل استقلال نسبي دانشگاه‌ها و روابط گسترده سياسي و فرهنگي با غرب امکان اين وجود نداشت که فضاي دانشگاه‌ها تغييرات بنيادين کند و نهايتا به اضافه کردن چند واحد تاريخ تمدن اسلامي به دروس بسنده مي‌شد.
پس از انقلاب ايران، طبيعي بود که فضاي دانشگاه با دوران پهلوي تفاوت کند و انقلابيون با همين ايده خواستار پاک کردن دانشگاه‌ها از اساتيد و کتب و علوم فاسد شدند. در دوره‌اي نهضت آزادي، قصاص را غيرانساني خواند، امام خميني پاسخ داد: »اين‌ها اصرار مي‌کنند دانشگاه‌ها باز بشوند... خب دانشگاه‌ها شما را بيرون داده‌اند. شمايي که مي‌گوييد حکم قرآن غيرانساني است.«
از سوي ديگر بيش از پنجاه درصد از اعضاي سازمان‌هاي چپ‌گرا از دانشگاه‌ها مي‌آمدند و گروه‌هاي مختلفي چون حزب توده، فداييان، ليبرال‌ها و مجاهدين خلق در دانشگاه‌ها فعال بودند. به همين دليل پس از استعفاي دولت وقت، تصفيه دانشگاهها از عناصر مرتبط با شرق و غرب آغاز شد.
امام خميني در پيام نوروزي خود چنين گفت: »ايده انقلاب اسلامي در تمام دانشگاه‌هاي سراسر ايران به وجود آيد تا اساتيدي که در ارتباط با شرق يا غرب‌اند تصفيه گردند و دانشگاه محيط سالمي شود براي تدريس علوم عالي اسلامي.«
ابوالحسن بني صدر رئيس جمهور وقت که نقش مهمي در سياست‌گذاري‌هاي حکومت انقلابي داشت، جزو نخستين کساني بود که در صدد اجراي ايده انقلاب فرهنگي برآمد. او در روزنامه جمهوري اسلامي چنين نوشت: »بر شوراي انقلاب است که از خود قاطعيت نشان دهد و تصميم خود را بدون درنگ و تاخير به اجرا گذارد.
 امروز نظم شرط تداوم انقلاب و بلکه حيات ملي ماست و بايد با روحيه انقلاب و مصمم آن را برقرار کرد. دانشجويان مسلمان بايد اجراي مصوب شوراي انقلاب که در محضر امام اتخاذ شد را فريضه خود دانسته و نه تنها در برخورد‌ها پيشقدم نشوند بلکه مانع از هرگونه برخوردي بگردند تا اگر طرف سه روز ستاد‌هاي گروه‌ها تعطيل نشدند به ترتيبي که مقرر است عمل شود.«
نخستين درگيري خشونت آميز در جريان انقلاب فرهنگي
اندکي پس از اين سخنان، درگيري خشونت‌آميزي در روز 26 فروردين 1359 در شهر تبريز رخ داد. در پي سخنراني هاشمي رفسنجاني در دانشگاه تبريز و درگيري در اين دانشگاه، »دانشجويان مسلمان پيرو خط امام« با اشغال ساختمان مرکزي اعلام کردند تا اخراج دانشجويان، استادان و کارکنان دانشگاه انجام نشود، ساختمان مرکزي را ترک نمي‌کنند.
انقلاب فرهنگي در چه تاريخي اجرا شد؟
در پي اين درگيري، دانشگاه‌هاي سراسر کشور صحنه تظاهرات، درگيري‌ها و تحصن‌هاي گوناگون شده و برخي ديگر از دانشگاه‌ها نيز به تصرف نيرو‌هاي دانشجويي خط امام درآمد. اين اتفاقات باعث ايجاد تظاهرات طرفداران وي در حمايت از اخراج استادان سکولار، چپ‌گرا و ليبرال شد و شوراي انقلاب در دوم ارديبهشت ماه سال 1359 انقلاب فرهنگي را اعلام کرد.
هاشمي رفسنجاني در خاطراتش درگيري‌ها و نتايجشان را چنين توصيف مي‌کند: »در اصل قضيه که نظام آموزشي دانشگاه‌ها بايد اصلاح شود و اين مکان‌ها از عناصر وابسته تصفيه گردد، اختلاف نظري نبود؛ به همين دليل بحث بيشتر بر روي شکل و چگونگي انجام اين کار بود که سرانجام با تاييد امام قرار شد مهلت سه روزه‌اي به گروه‌هاي سياسي داده شود که ستاد‌هاي عملياتي خود را از دانشگاه‌ها برچينند و مسئولين دانشگاه‌ها هم ترتيبي دهند که امتحانات تا چهارده خرداد پايان يابد و بعد از آن برنامه‌هايي براي تهيه نظام آموزشي جديد بر پايه معيار‌هاي اسلامي و انقلابي تدوين گردد و همچنين هرگونه استخدام در دانشگاه‌ها متوقف و بعدا نيز پذيرش دانشجو بر اساس موازين جديد صورت گيرد.«
تاريخ بازگشايي دانشگاه‌ها بعد از انقلاب فرهنگي
پس از اين اظهارات ستادي به نام ستاد انقلاب فرهنگي تشکيل شد و اين ستاد اندکي بعد شوراي عالي انقلاب فرهنگي نام گرفت که افرادي چون عبدالکريم سروش و رباني املشي عضو آن بودند. شوراي عالي انقلاب فرهنگي از بهار سال 1361 دوباره دانشگاه‌ها را بازگشايي کرد، اما تغييرات عمده‌اي در آن داد. عبدالکريم سروش اعلام کرد دانشگاه‌ها بايد »عطر و بوي اسلامي به خود بگيرند« و با نگاه اسلامي کردن علوم و افراد دانشگاه‌ها بازگشايي شدند.
به گزارش عصر آذربايجان به نقل از رويداد24بنا به قانون جديد اساتيد و دانشجويان بايد گزينش مي‌شدند تا صلاحيت آنان براي مطالعه علوم تاييد شود. به تبع فضاي انقلابي سال‌هاي ابتداي پيروزي انقلاب، تندروي‌ها در بررسي صلاحيت‌ها هم زياد بود و گاه به اتفاقاتي منجر مي‌شد که در گزينش‌ها مثلا از اساتيد رياضي، پزشکي و علوم فن درباره فقه و زبان عربي سوال کنند و بسياري را براي ندانستن فقه کنار بگذارند. عده‌اي نيز به دليل فعاليت‌هاي سياسي و پيشينه خانوادگي کنار گذاشته شدند. اين امر باعث مهاجرت و گاه خانه‌نشيني تعدادي از اساتيد و نخبگان علمي ايران شد.

منبع :