هشت دروازه؛ هشت بهشت//

گروه تاريخي: در گذشته‌ها، هشت دروازه ورودي در جاي جاي شهر اولين‌ها وجود داشت اما اکنون عواملي نظير توسعه و بي‌تفاوتي به بافت قديمي تبريز، ردپايي از آنها بر جاي نگذاشته است.

آناهيتا رحيمي

گروه تاريخي: در گذشته‌ها، هشت دروازه ورودي در جاي جاي شهر اولين‌ها وجود داشت اما اکنون عواملي نظير توسعه و بي‌تفاوتي به بافت قديمي تبريز، ردپايي از آنها بر جاي نگذاشته است.
با گذري بر تاريخ، روزگاري هشت دروازه به روي شهر اولين‌ها گشوده مي‌شد؛ دروازه‌هايي که هر کدام حمام و کاروانسراهايي جداگانه براي اتراق مسافران داشت و دروازه‌بان‌هايي که با شنيدن صداي نقاره‌ها درها را باز و بسته مي‌کردند.اين تنها گوشه‌اي از تاريخ شهر اولين‌هاست؛ گذشته‌اي که توسعه شهري بر هويت و بافت قديمي شهر پيشي گرفته و امروزه خبري از دروازه‌هاي قديمي شهر که جهانگردان در سفرنامه‌هاي خود با شگفتي از آن ياد مي‌کردند نيست و همه قرباني ساخت و سازهاي بي رويه شده‌اند.
توسعه شهر نيازمند جوامع امروز بشري است
به گفته رئيس اداره ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي شهرستان تبريز، توسعه شهر نيازمند جوامع امروز بشري است که در توسعه شهر، مجبور به اين هستيم که برخي از مسائل را رعايت کنيم.رامين اسبقي ادامه داد: دروازه‌هاي شهر تبريز در راستاي توسعه شهري و علي رغم قول شهرداري تبريز براي بازسازي و حفظ آنها، به طور سهو از بين رفته است.وي افزود: دروازه نوبر در محدوده بازار تبريز و دروازه باغميشه نيز در ورودي بازار تاريخي و حرمخانه که در گذشته‌ها محل اقامت سلاطين تبريز بود قرار داشت که در صورت بازسازي دروازه‌ها، با مسائل و مشکلاتي نظير مالکيت روبرو مي‌شويم.
ايجاد المان و بازسازي دروازه و مبادي ورودي شهر
وي به همکاري ميراث فرهنگي و محور تاريخي فرهنگي شهرداري تبريز اشاره کرده  وگفت: مبني بر همکاري تعريف شده طي چند سال اخير، نسبت به بازسازي و ايجاد المان در دروازه و مبادي ورودي شهر اقداماتي انجام گرفته است که ابتداي خيابان تربيت يکي از بازسازي‌هاي صورت پذيرفته است.اسبقي توضيح داد: هم چنين در گجيل و يا کوچه انجمن، قدم‌هايي براي بازسازي برداشته شده است که طرح آن را اداره ميراث فرهنگي و اجراي آن نيز بر عهده محور تاريخي فرهنگي شهرداري است که در اين رابطه احياي کاملاً سنتي و نمادين به دليل نبود هنرمند يا استاد مسير نخواهد بود.به گفته رئيس اداره ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي شهرستان تبريز، بناهاي تکي همانند بخشي از مسجد کبود که يادگار قبل از دوره صفوي است و اکثر آثاري که امروزه در تبريز موجود است، مربوط به اواخر صفويه و اوايل دوره قاجار هستند.وي در پايان گفت: اميد است با همکاري مردم، گروه‌هاي مردم نهادي که حامي ميراث فرهنگي هستند بتوان با مرور زمان، مدنيت، فرهنگ و ميراث فرهنگي را حفظ کرده و به عنوان بخشي از هويت ملي و بومي، براي آيندگان به امانت سپرد.
دروازه‌هايي که جنبه امنيتي و دفاعي داشتند
به گفته پژوهشگر تاريخ، در گذشته دروازه‌ها بيشتر جنبه امنيتي و دفاعي داشتند و تبريز نيز در طول تاريخ همواره دروازه و بازو داشت؛ در دوره‌هاي مختلف شهر تبريز داخل حصار باروها کوچک و بزرگ شده اما باروها همواره در تبريز وجود داشته‌اند.کريم ميمنت نژاد ادامه داد: دروازه‌ها جز لاينفک باروها هستند و آخرين باروي تبريز نيز در دوره نجف قلي خاني، بعد از زلزله مهيب تبريز در سال 1197 قمري احداث شده است؛ زلزله مهيبي که چيزي به جز چند پايه از مسجد کبود و ارگ عليشاه باقي نگذاشته بود که نجف قلي خاني تمام همت خود را بر ايجاد و احياي باروها صرف کرد.
طراحي باروي تبريز با 8 دروازه
وي افزود: باروي تبريز با هشت دروازه طراحي شده بود و مي‌توان گفت که عدد هشت داراي بار معنايي خاصي در اسطوره‌هاي ادبيات اين سرزمين دارند و يا شايد هم ريشه انتخاب تعداد دروازه‌هاي تبريز بوده باشد.
وي ادامه داد: به جز دروازه استامبول که به عنوان محل گذر از آن ياد مي‌شود، باقي دروازه‌هاي تبريز را به نام محله انتخاب کرده‌اند؛ به عنوان مثال دروازه شتربان، محل رفت و آمد به محله شتربان و دروازه خياوان، محل رفت و آمد به محله خياوان است.
کتيبه‌اي که بيانگر واقعه زلزله و همت نجف قلي خان براي بازسازي است
دوه‌چي قاپي‌سي، سورخاب قاپي‌سي، باغميشه قاپي‌سي، خياوان قاپي‌سي، ميارميارقاپي‌سي، گجيل قاپي‌سي، استامبول قاپي‌سي و نوبر قاپي‌سي، دروازه‌هاي قديمي تبريز هستند که به گفته اين پژوهشگر تاريخ، همه آنها به يک شکل و معماري مشابه در ابعاد مختلف ساخته شده بودند؛ طوري که مناره‌هاي کوچک با کاشي‌هاي فيروزه‌اي به معناي دعوت کنندگي از دوردست‌ها و هم چنين کتيبه‌هايي با سنگ مرمر با خط زيبا ساخته شدند که محتواي اين کتيبه‌ها بيانگر واقعه زلزله تبريز و همت نجف قلي خاني براي احيا و بازسازي اين شهر بوده است.در طرفين اين کتيبه‌هاي مرمرين، دو نقش برجسته سنگي از شير که با زنجير به درخت سرو بسته شده بودند قرار داشته‌اند که سرو به عنوان نماد جاوداني و شير نماد قدرت است.
ساخت دروازه ويجوجه براي تردد به قسمت مرکزي شهر
وي توضيح داد: در اين دروازه‌ها، محلي براي سواره رو و پياده رو مشخص بود که رويه درب اين دروازه‌ها نيز با آهن‌هاي فولادي پوشش داده مي‌شد تا به هنگام حمله به شهر، دروازه‌ها را بسته و در مقابل آتش زدن درب‌هاي دروازه‌ها مصون ماند تا خطري شهر و شهروندان را تهديد نکند؛ بعدها در پي اعتراض يک محله به دليل عدم امکان تردد آسان به قسمت مرکزي شهر، دروازه ويجوجه ساخته مي‌شود و به هشت دروازه قبلي اين دروازه نيز افزوده مي‌شود.
بازسازي گجيل و نوبار قاپي‌سي توسط شهرداري
ميمنت نژاد اضافه کرد: دروازه‌ها در زمان طراحي، 8 دروازه بود که در زمان ساخت و استفاده از 9 دروازه استفاده مي‌شد که در کنار اين دروازه‌ها، حمام و کاروانسراهايي نيز براي اطراق مسافران ساخته شده بود. در طرح کلي دروازه‌هاي تبريز، نقاشي‌هاي اوژن فلاندن نيز آمده که طي سنوات گذشته بازسازي چندين نمونه از اين دروازه‌هاي تاريخي تبريز هم‌چون گجيل و نوبار قاپي‌سي توسط شهرداري انجام گرفته است.
لزوم بازسازي ساير حمام‌هاي دروازه‌ها در تبريز
وي گفت: با توجه به اينکه بازسازي حمام نوبر از عناصر دروازه‌اي محله نوبر در سال‌هاي اخير انجام شده است اما حمام‌هاي ديگر دروازه‌ها تخريب و بدون استفاده مانده است که بايد توسط متوليان امر، حمام‌هاي دروازه‌هاي شهر بازسازي شود.وي توضيح داد: در گذشته‌ها بازار کره ني خانه در مجاورت ساختمان نظميه قرار داشت که در پشت بام اين ساختمان، نقاره زن‌ها به تمام دروازه‌بان‌هاي شهر، براي هماهنگي در زمان باز و بسته کردن دروازه‌ها را اعلام مي‌کردند؛ با گذشت سال‌ها و بروز جنگ‌هاي ايران و روس در دوران عباس ميرزا، قرارداد فينکنشتاين با دولت فرانسه منعقد شد که طي سفر ژنرال گاردن به تبريز، ديوار و محل‌هاي دفاعي اين شهر مورد بررسي قرار گرفت.
افزايش ضريب ايمني و امنيتي شهر
به گفته اين پژوهشگر تاريخي، به دستور ژنرال گاردن، تعدادي برج به ديوارهاي واقع در شهر تبريز براي نصب اراده‌هاي توپ اضافه و خندق‌هايي پشت ديوار نيز حفر شد که تمامي اين اقدامات براي ارتقاي ضريب ايمني و امنيتي شهر پس از جنگ‌هاي ايران و روسيه بود.
تخريب ديوار باروي نجف قلي خاني
وي ادامه داد: بعد از جنگ‌هاي ايران و روسيه و با توجه به اينکه شهر نيازمند توسعه بود، بخش‌هايي از ديوار باروي نجف قلي خاني که يک ديوار حصار دفاعي و امنيتي بود با مساعدت دولت و همراهي مردم تخريب گشت که با گذشت زمان و ورود ماشين و ايجاد امکان تردد ماشين‌ها، دروازه‌ها يکي پس از ديگري تخريب شدند.
قرباني شدن هويت قديم در مقابل توسعه و مدرنيته شدن
ميمنت نژاد معتقد است که با عدم ايجاد تعادل و توازن ميان هويت قديم و توسعه، هويت قديم قرباني توسعه مي‌شود و ما هنوز نياموخته‌ايم که از سويي شهر را از توسعه و مدرنيته شدن بي بهره نکرده و از سوي ديگر هويت فرهنگي را حفظ کنيم.وي به تخريب دروازه گجيل در سال 1340 توسط شهرداري تبريز اشاره کرده و افزود: باغميشه قاپي‌سي و خياوان قاپي‌سي تنها بازمانده از هشت دروازه تبريز هستند که وضعيت خوبي ندارند و نيازمند مرمت و توجه ويژه بخصوص به حرايم آنها مشهود است.
هشت بهشت، هشت دروازه
اين پژوهشگر تاريخي معتقد است که موضوع هشت بهشت ريشه در ادبيات و اساطير ايران دارد و پادشاه دولت آق قويونلو (اوزون حسن) اولين فردي بود که در ضلع شمالي ميدان صاحب الامر، کاخ هشت بهشت را بنا نهاد که اطلاق يک عنوان اساطيري به يک عمارت بود.کارشناس حوزه تاريخ و تمدن اسلامي معتقد است که در توسعه شهري به شکل مدرن، بافت قديمي حفظ نمي‌شود و اين يکي از عمده‌ترين مشکلاتي است که با آن روبرو هستيم.علي تاروردي نسب به خبرنگار مهر گفت: بازسازي باغميشه قاپي‌سي به صورت نيمه کاره به حال خود رها شده و گويا بازسازي ميارميار قاپي‌سي نيز در حد حرف و سخن باقي مانده است اما بازسازي اين دروازه‌ها، رونق گردشگري بعد از ريشه کن شدن ويروس کرونا را در پي خواهد داشت چرا که به عنوان يکي از آيتم‌هاي گردشگري به شمار خواهد رفت.
اقداماتي براي بازسازي انجام نمي‌گيرد
وي افزود: با توجه به اينکه کلانشهر تبريز به عنوان يک کهن شهر، با دروازه‌هاي تاريخي محصور شده بود اما اينک به دليل وجود پاساژهاي ساخته شده، امکان بازسازي به همان شکل اوليه مسير نخواهد بود اما مي‌توان سردرهاي دروازه‌ها را بازسازي کرد که متأسفانه شوراي شهر علي رغم تصميم‌گيري‌هاي موجود مبني بر بازسازي، اقداماتي انجام نگرفته است.به گفته کارشناس حوزه تاريخ و تمدن اسلامي، در گذشته‌ها دروازه‌ها بعد از غروب به دليل کنترل رفت و آمد و عدم حمله راهزن‌ها بسته مي‌شد و کاروان‌ها صبح روز بعد وارد شهر مي‌شدند.تاروردي در پايان اضافه کرد: وجود دروازه‌ها در حمله مغول، بيانگر اين است که مغول و سربازان مغولي نتوانسته‌اند به شهر وارد شده و خارج از دروازه‌ها با ريش سپيدان تبريزي مذاکره کرده‌اند که اين مسئله وجود دروازه‌ها در حمله مغول را نشان مي‌دهد.دروازه‌هايي که روزي به روي شهر تبريز گشوده مي‌شد و براي افزايش ايمني و امنيتي شهر در نظر گرفته شده بود اما توسعه و قرباني شدن هويت و بافت قديمي شهر، به مرور زمان اين دروازه‌ها بسته شده و از چهره شهر زدوده شده‌اند.به گزارش عصر آذربايجان به نقل از مهر،به جز احياي نوبر قاپي‌سي و حمام نوبر و هم چنين بازسازي نيمه رها شده باغميشه قاپي‌سي، عملکردي از سوي متوليان شهر براي حفظ بافت قديمي تبريز انجام نگرفته است و اين در حالي است که احياي دروازه‌هاي قديمي شهر مي‌تواند موجب افزايش رونق گردشگري در شهر اولين‌ها باشد.

منبع :