تبريز؛ شرق موسيقيسي‌نين منشائي

بولگه لرسرويسي: مختلف ملت‌لرين حقيقي و داواملي وارليغي يالنيز اونلارين اؤزلرينه مخصوص اصيل عنعنه‌وي تاريخه و مدنيته مالک اولمالاريندادير.(آلن دانيلو)

بولگه لرسرويسي: مختلف ملت‌لرين حقيقي و داواملي وارليغي يالنيز اونلارين اؤزلرينه مخصوص اصيل عنعنه‌وي تاريخه و مدنيته مالک اولمالاريندادير.(آلن دانيلو)
موسيقي، قديم تبريز شهرينده درين و قالارغي بير کئچميشه و يونيوئرسال مختلف‌ليگه صاحب‌دير. بير چوخ تدقيقاتچي‌لار تبريزي، ايران و شرق اؤلکه‌لري، خصوصيله ده آناتولي بؤلگه‌سي‌نين موسيقي منشائي کيمي قيمتلنديرميشديلر. مختلف موسيقي ژانرلاري‌نين گئنيش سويه‌ده ياييلماسي (کلاسيک شرق موغاماتي- تعزيه موسيقيسي- عاشيق موسيقيسي- فولکلور موسيقي ژانرلاري- حرب موسيقيسي- ديني آزليق‌لارا بورجلو اولدوغوموز دونيا کلاسيک موسيقيسي و يئرلي موغام موسيقيسي) و موسيقي آلت‌لري‌نين حياتين مختلف يؤن‌لرينده (کولتور- دين- عنعنه- سياست- صنعت) ايشلک رولو اولماسي و موسيقي زمينينده قالارغي و سامباللي اثرلر يازان عاليم‌لر، حکيم‌لر و فيلسوف‌لار، بونا آيدين ثبوتدور.
بو قيسا يازي‌دا من يالنيز موسيقي علمي و صنعت ساحه‌سينده‌کي ايکي گؤرکملي عاليمي تانيتماق قصدينده‌يم. قديمکي‌لردن تبريزين سرخاب محله‌سينده‌کي »مقبره‌الشعرا« دا باسديريلان شرقين گؤرکملي موسيقي عاليمي »صفي‌الدين عبدالمؤمن اورموي« و معاصرلردن ايسه تبريزده دوغولوب، بويا- باشا چاتان و ايران کلاسيک موسيقيسينده رديف صاحبي و چوخلو شاگيردي اولان »محمدحسين‌خان عذّاري«.
ائلخانلار عباسي‌لر سلاسه‌سيني دئوريلتديکدن سونرا اؤز امپراطورلوقلاريني ايرانين بوتون بؤلگه‌لرينه يايير، بيرينجي »ماراغا«ني، سونرادا »تبريز«ي پايتخت سئچيرلر. اوندان سونرادير کي آذربايجان، خصوصيله ده تبريز گوجلو و پارلاق بير مدني انکشاف دؤرونو باشلايير. منه بئله گلير کي چوخ احتمال‌لا شرقي آنادولو(عثمانلي) ملتي ائله بو دؤور تبريز موسيقيسي‌نين پراتيک و نظري اساس‌لاري تاثيريني قبول ائتميشدير.
»صفي‌الدين عبدالمؤمن اورموي«
610 ه.ق 1211 م ايلينده »اورمو«دا دوغولان و ايگيرمي ياشيندان علم آردينجا اؤز دوغما يوردونو ترک ائدن اوستاد خطاط، اوسلوب صاحبي، چوخ گوجلو »عود« ايفاچيسي، شرقين ان بؤيوک موسيقي نظريه‌چيسي، مختلف موسيقي آلت‌لري‌نين ياراديجيسي صفي‌الدين عبدالمؤمن، اؤزونون »منتظميه«(سيستئملي نظريه) مکتبي‌ ايله موسيقي ساحه‌سيني و شرق موسيقيسيني تاثير آلتينا آلير. صفي‌الديني شرق موسيقي تاريخينده ياشادان اونون موسيقي علمينده ايکي سامباللي اثري اولموشدور. بيرينجيسي 633 ه.ق – 1235م ايلينده بغداددا يازديغي »رساله‌الادوار في‌الموسيقي«، ايکينجيسي ايسه 666 ه.ق – 1267م ايلينده اؤز دست‌خطي ايله يازديغي »رساله شرفيه«.
صفي‌الدين عبدالمؤمن اورموي‌دن سونرا موسيقي ساحه‌سينده چاليشان‌لارا بو ايکي کيتاب مرجع اولموش و اونلاردان تاثيرلنميشلر. خصوصيله‌ده: »قطب‌الدين شيرازي« (710 ه.ق – 1310م، 768 ه ق – 1363م) »دره‌التاج« رساله‌سي‌نين صاحبي و »عبدالقادر مراغي« (838 ه.ق – 1434م) »مقاصد الحان« و »جامع الحان« رساله‌لرين صاحبي. عبدالقادر مراغي، صفي‌الدين اورموي‌نين اثرلرينده اولان عربجه اصطلاح‌لارين فارسجا معادل‌لريني وئريبدير.
بونلاردان علاوه بير چوخ ديگر شارح‌لرده بو تاثير آلتيندا اولوبلار و صفي‌الدين عبدالمؤمن اورموي‌نين ايکي مرجع کيتابي‌نين شرحينده رساله‌لر يازميشلار. او جمله‌دن: حسن کاشي، شمس‌الدين محمدبن محمود، يحيي بن احمد کاشي، لطف‌اله بن محمد بن اسعد سمرقندي، شهاب‌الدين عبداله صراف صيرفي تبريزي، محمد اسمعيل بن جعفر اصفهاني، مولانا مبارشاه جرجاني، فخرالدين خجندي و شکراله احمد اوغلو معاصرلردن.
صفي‌الدين تبريزده اولدوغو زامان»نُزهه« آديندا بير نوع عود و «مُغَنّي» آديندا بير نوع سنتور ايجاد ائتميش و اؤزو ده اونلاري ايفا ائديرميش. بو بؤيوک عاليم (693 ه ق – 1294م) ايلي‌ صفر آيي‌نين اون سگگيزينده دوستاقدا ايکن حياتا گؤز يومور و تبريزين سرخاب مزارليغيندا سيد حمزه بقعه‌سي‌نين کناريندا تورپاغا تاپشيريلير.
مرحوم حاج حسين نخجواني (1266 – 1353) صفي‌الدين اورموي‌نين تورپاغا تاپشيريلديغي مکان حقينده بئله يازير:»سرخاب محله‌سينده سيد حمزه مقبره‌سي‌نين کناريندا، شخصي بينالارين بيري‌نين آلتيندان ايکي متر اوزونلوغوندا و ياريم متر انينده بؤيوک بير قبير داشي چيخميش و بينانين قاباغيندا خياوانا قويولموشدو. قبير داشيندا »صفي الدين عبدالمومن« يازيسي آشکارجاسينا اوخونوردي. من اؤزوم اونو گؤروب، اوخودوم؛ حتي يازيلميش تاريخ ده بير نئچه سيلينميش کلمه‌لردن سونرا، اوخونوردو. بؤيوک احتماللا همن »صفي‌الدين عبدالمؤمن اورموي« شرفيه رساله‌سي‌نين صاحبي‌دير. چونکي يئددينجي عصرده اوندان باشقا عبدالمؤمن آديندا بيريسي تانينمير.
بو قبير داشي بير نئچه واخت او بينانين قاباغيندا قالميشدي و بيز معارف اداره‌سي و ادبيات دانشکده‌سي واسطه‌سي ايله اونو مناسب بير مکانا آپارماق فيکرينده‌ايديک. آنجاق تاسفله بللي اولدو کي بينانين صاحبي او قبيرداشين دير ديمزه -150ريالا- بير داش کسنه ساتيب و داش کسن ايسه داشي يئري بيلينمز بير يئره گوتوروبدور. (بؤيوک احتمال‌لا داشين ايشلمي دييشيليب). (يغما مجله‌سي، اونونجو نومره – 1332نين دي آيي – آلتينجي ايل – صفحه 414 و 415)
مرحوم نخجواني‌ تورپاغا تاپشيريلان يئري مشخص ائتديگينه رغمن، مزارين دقيق يئريني گؤستر‌مه‌ييبدير. اونون بو سهوي و او دؤورون معارف مسئول‌لاري‌نين مسئوليتسيزليگي ال اله وئريب و صفي‌الدين اورموي‌ مزاري‌نين دقيق يئري بو گونه قدر بيلينمز قاليبدير.
 ائله بونا گؤره ده آذربايجانين و شرق دونياسي‌نين فخري ساييلان بو بؤيوک موسيقي عاليمين آديني و خاطيره‌سيني ياشاتماق تبريزين بوگونکو معارف مسئول‌لاري‌نين قارشيسيندا دوران مهم و واجب مسئله‌لردن‌دير. اونلار بو مهم ايشي يئرينه يئتيرمک‌له، مدنيت ساحه‌سينده ائتديگي فعاليتلرينه پارلاق بير صحيفه ده آرتيرا بيلرلر.
»محمد حسن عُذّاري« (بسته‌کار، تار ايفاچيسي و مدرس)
گؤرکملي صنعتکار اوستاد »محمد حسن عُذّاري« 1282نجي گونش ايلينده تبريزين »نوبار« محله‌سينده خياط مش اسماعيلين عائله‌سينده دونيايا گؤز آچميش، تحصيلاتيني قديم مکتبخانادا باشلاميش و يئني اصوللو مدرسه ده داوام ائتميشدير. اوشاق چاغلاريندان موسيقي‌يه اوره‌ک باغلاميش و تارا وورولموشدو. يئني يئتمه زامان‌لاريندان آتا‌سي‌نين گؤستريشي و يارديمي ايله تار آلتيني تبريز موسيقي صنعتکارلاري‌نين يانيندا اؤيرنمگه باشلايير. محمد حسين وردست، الله‌وردي‌خان، حسن قهوه‌چي، حسين‌خان صادالملک، عادلي، رفيعي، فروتن، محمد‌حسن‌خان دماغي و استاد جواد آقا منشي کيمي صنعتکارلارين محضرلريندن بهره‌لنير، سونرا تهرانا گئديب ايران موسيقيسي‌نين تايسيزلاريندان ساييلان درويش خان، مرتضي‌خان ني داوود، يحيي زرين پنجه، ارفع‌الملک و نهايت ده حاج علي اکبر شهنازي‌دن درس آليب و تار آلتي‌نين سيرلريني اؤيره‌نير. موسيقي علمي‌نين نظري اساس‌لاريني دا اوستاد حسين سنجري‌دن درس آلير، سونرا بيرينجي استادليق درجه‌سي قازانير و اوستادلاري‌نين تصديقي ايله دوغما شهرينه قاييدير.
تبريزده بيرينجي دفعه اولاراق 1306نجي ايل‌ده يئني علمي و متديک اسلوب‌لا موسيقي مرکزي يولا سالير؛ کلاسيک موسيقي‌نين تعليمنده خصوصيله ده تار ايفاچيليغيندا جهد گؤسترير و بير چوخ شاگيردلر تربيه ائتمگه باشلايير.
تبريز شهرينده، موسيقي خصوصيله ده تار ايفاچيليغي‌نين تعليمينده ان چوخ پايي اولان اوستاد عذاري‌دير. عيني حالدا او، يازيلي شکلينده رپرتوار(گارکان) حاضيرلايان بيرينجي شخص‌دير کي اؤز يازديغي موسيقي پارچالاريني ايلک دفعه تبريز راديوسوندا اؤزو تاردا ايفا ائتميشدير.
اوستاد عذاري ان چاليشقان، چوخ بيليک‌لي و متانتلي بير آذربايجان شخصيتي اولموش، قيزي ايرانين ملي قهرماني »ستارخان« ين گليني‌دير. او عؤمور بويو تانينميش صنعت آدام‌لاري ايله او جمله‌دن اوستاد شهريارلا علاقه‌ده اولوبدور. صنعتکار عؤمرونده ايکي يوز قطعه دن آرتيق درآمد، چهارمضراب، رنگ و ماهني بستله‌ميش، موسيقي باره‌سينده بير چوخ مقاله و بير نئچه کيتاب، او جمله‌دن سامباللي اثر ساييلان »تاريخچه پنجاه ساله هنرمندان موسيقي در آذربايجان« کيتابي‌نين مولليفي‌دير.

منبع :