ريشه انقلاب 57 چه بود

گروه تاريخي: انقلاب اسلامي ايران واکنشي به تغيير سريع طبقات اجتماعي و زير و رو شدن سبک زندگي ايرانيان در دوران پهلوي بود. دلايل اقتصادي و سياسي براي انقلاب 57 را نمي‌توان به راحتي پذيرفت و براي توضيح انقلاب اسلامي بايد به تغييرات راديکال در زيست جهان ايرانيان، از جامعه تا دربار پرداخت.

 گروه تاريخي: انقلاب اسلامي ايران واکنشي به تغيير سريع طبقات اجتماعي و زير و رو شدن سبک زندگي ايرانيان در دوران پهلوي بود. دلايل اقتصادي و سياسي براي انقلاب 57 را نمي‌توان به راحتي پذيرفت و براي توضيح انقلاب اسلامي بايد به تغييرات راديکال در زيست جهان ايرانيان، از جامعه تا دربار پرداخت.
 »به لحاظ ايدئولوژيک، انقلاب اسلامي ترکيب غريبي بود از بازگشت به صدر اسلام، جهان‌بيني شريعت محور آيت‌الله خميني و همراهان او، ايده‌هاي مدرنيته اسلامي اسلام گرايان کراواتي مانند مهدي بازرگان، آمال خفته آخرالزماني شيعي و احساسات شديد ضدغربي و ضد پهلوي. اين انقلاب در اولين روزها، حقيقتا در باب دموکراسي و آزادي بيان و حقوق بشر سخن مي‌گفت و همچنين شبحي از ايده‌هاي چپ‌گرايانه سازمان‌هاي چريکي سکولار و اسلامي و سمپات‌هاي آنان و به زودي، سمپات‌هاي حزب احيا شده توده را هم بروز داد. انقلاب اسلامي که پا جا پاي انقلاب‌هاي بزرگ قرن بيستم در روسيه و چين نهاده بود، همان‌قدر از گفتمان پسااستعماري جهان سومي تاثير پذيرفته بود، که از تجارب راديکال انقلاب کوبا و جنگ ويتنام و تراژدي آن روز‌هاي جنبش آزادي بخش فلسطين. انقلاب ايران به زودي تبديل به يک انقلاب کلاسيک شد، با پيامد‌هاي شگرفي در سطح داخلي و بين المللي«؛ »عباس امانت«، کتاب »تاريخ ايران مدرن«
چه شد که انقلاب شد
وقوع انقلاب 1357 را مي‌توان از بزرگترين پرسش‌هاي تاريخي مردم ايران دانست؛ چه شد که انقلاب شد و انقلاب چه وعده‌هايي به مردم داد و چگونه به نقطه کنوني رسيديم؟ انقلاب 57 به دليل حيرتي که در سرتاسر جهان ايجاد کرد، يکتاست. انقلابي که تحت رهبري يک مجتهد 80 ساله در تبعيد رخ داد و يک حکومت تئوکراتيک را جايگزين سلنطت مشروطه کرد. چنان‌که يکي از دانشوران اروپايي مي‌نويسد »به‌طور واضح، رخدادي است حيرت انگيز که نياز به توضيح دارد«. »چارلز کورزمن« نيز در کتاب معروف خود اظهار مي‌کند که بنا بر توضيح علوم اجتماعي، انقلاب 57 يا نبايد ابدا اتفاق مي‌افتاد، يا نبايد در آن زمان خاص اتفاق مي‌افتاد.
»هما کاتوزيان« درباره اين مسئله مي‌نويسد: «انقلاب ايران از زمان وقوع، به معمائي تبديل شد و ظرف چند سال اول پس از پيروزي انقلاب، به سرخوردگي و سرگشتگي مفسران غربي انجاميد. انقلاب 57 از نظر آنان، و از نظر بسياري ايرانيان متجدد که خود در ميان جمعيتي بودند که در خيابان‌ها فرياد مي‌کشيد، خميني عزيزم / بگو تا خون بريزم، اسرارآميز، غيرعادي و غيرقابل تصور بود.«بدون شک توضيح کامل انقلاب، بنا بر تفسير علوم اجتماعي انقلاب ممکن نبود، به اين دليل ساده که اين شيوه توضيح، برپايه ويژگي‌هاي انقلاب‌هاي غربي بنا شده بود که خود زاده جامعه، تاريخ و سنت‌هاي غربي بودند.در غرب جامعه به طبقات مختلف تقسيم بندي مي‌شد و در جريان انقلاب‌ها، طبقات محروم عليه طبقات ممتاز، که دولت نماينده آن‌ها بود، شورش مي‌کردند. در حالي که در انقلاب 57 تمام گروه‌هاي اجتماعي عليه حکومت شورش کرده و هيچ طبقه اقتصادي يا سازمان سياسي در برابر انقلاب نمي‌ايستاد و تنها ابزار‌هاي سرکوب، بقاي حکومت را تضمين کرده بودند.
»کاتوزيان« مي‌نويسد: »از ديدگاه غربي، بي‌معنا بود که برخي از ثروتمندترين طبقات (عمدتا سنتي) جامعه، هزينه جنبش را بپردازند و آن را سازماندهي کنند، و عد‌ه‌اي معدود از ديگر ثروتمندان (عمدتا متجدد) حداکثر بي‌طرف بمانند. به همين ترتيب، بنا بر معيار‌هاي جهاني معنا نداشت که کل دستگاه دولت (به استثناي ارتش که سرانجام عقب نشست) به اعتصابي عمومي و نامحدود دست بزند، و موثرترين سلاح را در اختيار انقلاب بگذارد. همچنين معنا نداشت که تقريبا تمام جامعه روشنفکر و گروه‌هاي تحصيلکرده متجدد به دنبال آيت‌الله خميني و خواست او براي برقراري حکومت اسلامي به راه بيفتند.«
از دلايل اقتصادي تا فرهنگي/ ريشه انقلاب 57 چه بود؟
هر يک از متفکراني که به تحليل انقلاب 57 پرداخته‌اند، علل انقلاب را بر اساس روش شناسي و چهارچوب مفهومي خاص خود تشريح کرده‌اند. براي مثال محققاني، چون دکتر »هاشم پسران« و دکتر» تورج اتابکي« بر علل اقتصادي انقلاب تاکيد مي‌کنند و سياست‌هاي شاه در راستاي صنعتي و مدرن کردن سريع کشور، و در نتيجه آشفتگي ساختار‌هاي سنتي و فرهنگي را عامل اصلي انقلاب مي‌دانند. يا متفکراني مانند »نيکي کدي« و »جواد طباطبايي«، انقلاب 57 را حرکتي عليه تجدد و در راستاي نابودي انقلاب مشروطه تحليل مي‌کنند. گروهي مانند »مهندس بازرگان« و »ابراهيم يزدي« نيز بر دلايل سياسي انقلاب و استبداد شاه تمرکز مي‌کنند. بر اساس اين تحليل، در حکومت پهلوي جامعه مدني و شهروندان اغلب آزادي‌هاي اجتماعي مانند حق انتخاب پوشش و حق تعيين سبک زندگي فردي را به‌دست آورده بودند؛ اما از زمان وقوع کودتاي 28 مرداد تا ماه‌هاي پاياني حکومت پهلوي، آزادي‌هاي سياسي به صورت فزاينده‌اي محدود شدند و نتيجه آن انقلاب 57 بود.دلايل اقتصادي و سياسي را نمي‌توان به راحتي پذيرفت. پيشرفت اقتصادي ايران در دوران پهلوي قابل انکار نيست و با توجه به متوسط 9 درصدي رشد سالانه اقتصاد و بسياري از دلايل ديگر، تبيين صرفا اقتصادي انقلاب، راهگشا نيست. تبيين سياسي نيز با توجه به نتايج سياسي انقلاب و با توجه به محدود بودن مطالبات سياسي به يک جناح کم‌شمار در ميان انقلابيون، (از جمله جبهه ملي و نهضت آزادي) قابل دفاع نيست.اما در ميان تحليل‌هايي که انقلاب 57 را توضيح داده اند، تحليل‌هاي چپ‌گرايانه (حداقل تا دو دهه اخير و بويژه در ميان تحليل‌گران ايراني)، محبوبيت و گستردگي بيشتري داشته است، که اين مطلب را مي‌توان در پرتو غلبه چپ در گفتمان روشنفکري ايران درک کرد.
تحليل جريان چپ عمدتا اقتصادمحور است. اين طيف که خود در پيروزي انقلاب دخيل بودند، ولي پس از تثبيت قدرت حزب جمهوري اسلامي حذف شدند، ذات انقلاب را خوب و نمودش را تحريف شده و بد مي‌دانند. آن‌ها انقلاب 57 را »خواست خلق براي رهايي« مي‌دانند و اعتقاد دارند که در اصل و ذات خود، انقلابي پيشرو بوده و توسط »خلق« انجام شده، اما بعدتر به دست اسلام‌گرايان، به اصطلاح »دزديده« شده است. آنها در چنين تحليلي، آرزو‌هاي خود را به جاي واقعيت فرض مي‌گيرند که با شواهد تاريخي همخواني ندارد.
انقلاب 57 ارتجاعي بود يا پشرو؟
پژوهشگران جريان راست (مانند طباطبايي و همايون) و جريان چپ (مانند نظريات پسااستعماري و مارکسيستي)، انقلاب 57 يا به کلي ارتجاعي يا به کلي پيشروست. هر کدام نيز براي اثبات نظريه خويش ادله تاريخي دارند و مي‌توان به راحتي تشخيص داد که هر کدام از جناحين، با وجود اشتباهات و تناقض‌هاي نظري‌شان، تا حدودي درست مي‌گويند و اين ريشه تناقضي است مبني بر اينکه، انقلاب57 ?? بالاخره پيشرو بود يا ارتجاعي؛ حرکتي رو به جلو بود يا عقبگردي به پيش از مشروطه.دکتر »محمدرضا نيکفر« نظريه‌اي طراحي کرده که تنافض اين نگاه‌ها را »رفع«مي‌کند. رفع (aufhebung) در معناي هگلي کلمه؛ يعني کنار گذاشتن وجوه مغلوط نظريه، حفظ نقاط قوت آن و نهايتا ترکيب و فراتر بردنش به سطحي بالاتر. «نيکفر» با طرح مفهوم «انقلاب دوبُني»، دست به چنين کاري مي‌زند و معتقد است انقلاب ايران به صورت توامان داراي وجوه پيشرو و ارتجاعي بوده است.»نظريه دوبني« مي‌گويد که »انقلاب بهمن تک‌بني نبوده و بنياد آن سنت‌گرايي و گردن نهادن جامعه به رهبري ديني نبوده است؛ بلکه انقلاب داراي دو ريشه اجتماعي متفاوت، دو تاريخ متفاوت، دو تبيين متفاوت، برخاسته از دو پهنه عمل و تجربه متفاوت، دو افق انتظار متفاوت و همچنين دو دسته نماد و رفتار و ژست و زيبايي‌شناسي متمايز بوده است. از چشم‌انداز دو بن متفاوت، انقلاب دو نتيجه متفاوت به بار آورده است.«سواي بي‌دقتي‌هاي تاريخي »نيکفر«، اما آنچه نهايتا در تحليل او مغفول مي‌ماند، عبارت است از »چرايي و چگونگي پيروز شدن روحانيون« و »پهنه نظر-تجربه« ضدمدرن و غرب‌ستيز.
ريشه‌هاي فرهنگي انقلاب انقلاب 57 چه بود؟
اما گونه‌ ديگري از تحليل و بررسي انقلاب 57 نيز وجود دارد که به دلايل فرهنگي-ديني مي‌پردازد و بيشترين سازگاري را با شواهد تاريخي دارد. »عباس امانت« در کتاب »تاريخ ايران مدرن«مي‌نويسد»انقلاب 57 زماني به خوبي درک مي‌شود که به ويژگي آخرالزماني نهفته در تشيع ايراني توجه کنيم. تشيعي که به صورت دوره‌اي، عليه حکومت و نهاد‌هاي ديني قيام کرده است. انقلاب 1357 قرابت چشمگيري با اين ويژگي آخرالزماني داشت. ولي چنان که يک دهه بعدتر روشن شد، اين انقلاب مسير کاملا متفاوتي را پيمود.«نکته بسيار واضح و غير قابل انکار اين است که حکومت پهلوي و به‌خصوص محمدرضا شاه پهلوي، در نوسازي جامعه سنتي ايران به يک جامعه مدرن، از طريق تجدد آمرانه و از بالا، و ايجاد طبقه متوسط با شکست مواجه شد؛ بنابراين طبقه متوسطي به‌وجود آمد که به مخالفت با شاه برخاستند و ابزار اصلي آن‌ها، الهيات تشيع بود. شاه در نگاه ايرانيان معاصر خود، وابسته به قدرت‌هاي غيرمسلمان غربي بود که با ترويج فرهنگ غربي، در حال آلوده کردن خلوص مذهبي ايران بوده است.اساسا انقلاب 57 واکنشي به تغيير سريع طبقات اجتماعي و زير و رو شدن سبک زندگي ايرانيان در دوران پهلوي بود. غربي شدن زندگي روزمره و هنجار‌هاي اجتماعي و رشد ناموزون اقتصادي و اجتماعي جامعه، راه را براي ظهور اسلام سياسي و منجي ديني باز کرد. اين تغييرات حتي در سطح دربار هم رخ داده بود. با بررسي آثار فرهنگي، سياسي و ادبي دهه‌هاي چهل و پنجاه مي‌توان به وضوح ديد که حسي مبني بر »از دست رفتن يک حقيقت مطلق و زوال حياتي پاک و معصومانه«، در ميان ايرانيان وجود دارد. اين تغييرات به قدري بنيادين بودند که حتي خود شاه و نزديکانش از جمله نظريه‌پردازاني چون »احسان نراقي« و »سيد حسين نصر«نيز تحت تاثير گفتمان »بازگشت به خويشتن« و »احياي معنويت« از دست رفته قرار گرفتند.در نتيجه اين تغييرات سريع و راديکال زيست جهان ايرانيان به سمت گفتمان بازگشت به خويشتن بود که حکومت پهلوي که از نگاه مردم غرب را نمايندگي مي‌کرد، سرنگون شد.

منبع :