روزي که با فتح تهران، استبداد سرنگون شد

گروه تاريخي :کمتر از 13 ماه پس از به توپ بستن مجلس شوراي ملي که دوم تيرماه 1287 هجري شمسي اتفاق افتاد، قواي مشروطه از گيلان و اصفهان در بيست‌ودومين روز تابستان 1288 وارد تهران شدند و توانستند طي سه روز درگيري، مستبدين را شکست دهند.

مهدي احمدي

 روزي که مجاهدان مشروطه‌خواه تهران را فتح کردند، محمدعلي شاه از تاج و تخت و مقام سلطنت دست کشيد و به سفارت روس پناهنده شد. بدين ترتيب عمر حکومت استبدادي سيزده ماهه پادشاهي که فريب وسوسه‌هاي شيطاني اطرافيان را خورده و زمام امور کشور را به دست بيگانه سپرده و ملت خود را به خاک و خون کشيده بود، با نکبت و تلخ کامي به پايان رسيد.
محمدعلي ميرزا قاجار نوه دختري ميرزا تقي‌خان بود که در دوره مشروطه به دليل ترس از احتمال نزديکي مشروطه‌خواهان به ظل‌السلطان و نصب وي به سلطنت از آنان حمايت مي‌کرد اما پس از مرگ پدرش و هنگامي که بر تخت سلطنت تکيه زد از همان روز نخست بنا را بر مخالفت با مشروطه و مشروطه‌خواهان گذاشت. او در نخستين اقدام نمايندگان مجلس شوراي ملي را به مراسم تاجگذاري دعوت نکرد و بعد هم هنگامي که با نمايندگان مجلس اختلاف پيدا کرد عراده‌هاي توپ نظام استبداد زودتر از گفت‌وگو، خود را به بهارستان رساندند و کلنل لياخوف روسي پارلمان ايران را به توپ بست.
يک روز پس از به توپ بستن مجلس، ملک المتکلمين، سيدجمال الدين واعظ، جهانگيرخان صور اسرافيل و سلطان العلماي خراساني در باغشاه به قتل رسيدند. عده‌اي از سران مشروطه به سفارت انگليس پناهنده شدند. برخي ديگر در قلهک اقامتگاه تابستاني سفارت انگليس به زندگي ادامه دادند و چندين نفر نيز زندگي مخفي در پيش گرفتند.
دوره مستعجل مشروطه اول به پايان محتوم خود رسيد، در تهران حکومت نظامي ايجاد و استبداد صغير آغاز شد اما سه شهر تبريز، رشت و اصفهان مقاومت کردند. همدل و يک صدا شدن مجاهدين
نخستين دسته از مجاهدين که به قصد تسخير پايتخت از قرارگاه خود خارج شدند؛ هزار سوار بختياري بودند که به سرداري حاجي عليقلي خان سردار اسعد در 29 خرداد 1288 شمسي از راه جوشقان و قم عازم تهران شدند و نيروي دولتي را که در کاشان متمرکز شده بودند پشت سر گذاشتند و در همان حال سران ديگر بختياري در تدارک نيرو و بسيج افراد براي حرکت به سوي پايتخت بودند.
وصول خبر حرکت سردار اسعد به تهران چنان رعب و هراسي در دل درباريان و رجال دستگاه استبداد انداخت که کليه وزرا غير از سعدالدوله از شغل خود کناره‌گيري کردند.
نيروي تحت فرماندهي سردار اسعد در قم با رسيدن نيروهاي جديد از بختياري و مجاهدين داوطلب اصفهان و فارس تقويت شدند. مقارن اين اوقات قزوين به تصرف نيروي مجاهدين گيلان درآمد که فرماندهي آنان با محمد ولي خان نصر السلطنه سپهدار بود.
حرکت اين نيرو از قزوين به سوي تهران تا کرج بدون خونريزي صورت گرفت و اولين برخورد اين نيرو با دسته‌اي از قزاقان به فرماندهي بلينف در کنار پل کرج روي داد. يفرم خان به همراهي دوست و همکار خود ابراهام خان که هر دو اعضاي برجسته حزب »اتحاد و اتفاق« يا داشناک ارامنه تابع ايران بودند با يک حمله نيروي قزاق را در هم شکستند.
کمي بعد بين نيروهاي سپهدار و سردار اسعد که اولي در کرج و دومي در رباط کريم موضع گرفته بودند ارتباط برقرار شد در اين موقع نمايندگان سياسي انگلستان از جانب سفارت انگليس در تهران با دو سردار مليون تماس گرفتند و گفتگو کردند، شايد آنان را از حرکت به سوي تهران بازدارند اما نتيجه‌اي به دست نياوردند جز آن که مشاهدات خود را يادداشت کردند.
فتح تهران و خلع محمدعلي شاه
راه آشتي ميان دولت و ملت بسته شده بود، مردم عزم خود را جزم کرده بودند تا محمد علي شاه را براندازند. درست در آستانه حمله به تهران جورج بارکلي وزيرمختار انگليس در تهران گزارش داد تا وقتي محمد علي شاه بر اريکه سلطنت قرار دارد، تأسيس نظام مشروطه غيرممکن است.
مجاهدين گيلان و اصفهان و بختياري طبق قراري که بين فرماندهان آن دو نيرو گذاشته شده بود به سمت تهران پيش راندند. در اين آرايش يفرم خان و سربازان ورزيده و جنگ ديده او در مقدمه و بختياري‌ها در جناح راست و مجاهدين گيلان در جناح چپ پيش مي رفتند.
نبرد با نيروهاي دولتي که از تهران تا کاروانسرا سنگي جلو آمده بودند سه روز طول کشيد و نيروي دولتي شکسته شد. آنگاه براي تصرف تمام نقاط حساس پايتخت نيز سه روز جنگ در داخل شهر ادامه يافت تا آن که روز 25تيرماه 1288شمسي داوطلبان بسياري از شهرهاي مختلف و حتي از قفقاز به تهران رسيدند و آنجا را فتح کردند.
محمدعلي شاه از تاج و تخت و مقام سلطنت دست کشيد و به کعبه آمال خود يعني سفارت روس پناهنده شد و بدين ترتيب عمر حکومت استبدادي سيزده ماه پادشاهي که فريب وسوسه‌هاي شيطاني اطرافيان را خورده و زمام امور کشور را به دست بيگانه سپرده و ملت خود را به خاک و خون کشيده بود با نکبت و تلخ کامي به پايان رسيد.
فتح تهران روز پيروزي نهايي نيروي ملي بر دشمنان آزادي بود و اين شهر غرق در جوش و خروش شد. به ويژه هنگامي که خبر پناهنده شدن لياخوف به بهارستان در ميان مردم انتشار يافت، آزاديخواهان از شادي در پوست نمي‌گنجيدند.
احمد کسروي در همين مورد نوشته است: »سردار اسعد و سپهدار بهارستان را نشيمنگاه گرفته و مردم دسته دسته به آنجا مي‌شتافتند. خيابان سراسر پر از مردم بود. در اين ميان يک تماشاي بسيار پر بهايي بهره تهرانيان گرديد و آن زبوني و خواري لياخوف بود که در ميان آن شور و خروش از بانک شاهي بيرون آمده با امير مجاهد از سران مجاهدين و آزاديخواهان در درشکه نشستند و راه خيابان پيش گرفتند کجا مي‌رود اين بدترين دشمن آزادي؟
 به بهارستان آري به بهارستان همان جايي که با توپ ويران ساخته بود مي‌رود تا از سران آزادي زينهار خواهد و بر جان خود ايمن گردد و چون بيچاره شده و زبون گرديده از مردم مي‌ترسد که بر سرش ريزند و خواستار شده، امير مجاهد براي بردن او تا بانک شاهنشاهي آمده«.
به گزارش عصر آذربايجان به نقل از ايرنا، هشت ماه بعد از فتح تهران، ستار خان و باقر خان سردار و سالار ملي که با مقاومت مثال‌زدني خود در آذربايجان، پرچم قيام عليه استبداد را برافراشته نگاه داشتند، گام به پايتخت نهادند و با استقبال مردم تهران و سران دولت مشروطه مواجه شدند؛ چهره‌هايي که در تاريخ ايران به عنوان احياگران راستين آزادي نامشان به ثبت رسيد اما سرنوشتي مشابه فاتحان تهران در دولت مشروطه نيافتند حال آن که اين مقاومت تبريز بود که باعث شد مشروطه‌خواهان در شهرهاي ديگر برانگيخته شوند و تکاپوي خود را از سر بگيرند.
 در خراسان، فارس و گرگان حرکت‌هاي جديدي شکل گرفت و از آن مهم‌تر، حرکت‌هايي بود که در اصفهان و گيلان تا فتح تهران و سرنگوني استبداد صغير امتداد يافت.

منبع :